آشنایی با دانش و منابع رجال

آشنایی با دانش و منابع رجال

دکتر روح الله شهیدی

کتاب «آشنایی با دانش و منابع رجال»، نخستین گام در باز شناخت دانش رجال برای دانشجویان گرایش حدیث است و این مقصود را در دو بخش دنبال می کند:

بخش نخست کتاب «آشنایی با دانش و منابع رجال»، «آشنایی با کلیّات علم رجال» است؛ علم رجال چیست؟ چه موضوعی دارد؟ چه اهداف و رسالت هایی را دنبال می کند؟ چرا پرداختن به راوی شناسی ضرورت دارد؟ در هندسه دانش های حدیثی چه جایگاهی دارد؟ چه تمایزی با دانش های تاریخ، انساب و تراجم دارد؟ و به لحاظ تاریخی، نخستین گام ها و زمینه های پیدایش علم رجال در شیعه چه بوده و چگونه بوده است؟در این درس ها دانشجو با شاکله کلّی علم رجال آشنا می شود.

دومین بخشِ کتاب «آشنایی با دانش و منابع رجال»، به «باز شناختِ مهم ترین منابع رجالی» می پردازد. این منابع به ترتیب عبارت اند از «اصول اوّلیّه رجالی»، «اصول ثانویّه رجالی»، «جوامع رجالی»، «کتاب های تحقیقی رجالی» و «نرم افزارهای رجالی». می توان این چینش را چینشی تاریخی نیز دانست، چه، برای نمونه، اصول اوّلیّه پیش از اصول ثانویّه و اصول ثانویّه پیش از جوامع رجالی و… پدید آمده اند. بدین سان، دنبال کردن سیرِ دروس در این بخش، خواننده را به اجمال، با تاریخ رجال شیعه و تحولّات آن نیز آشنا می سازد.

در معرفی هر یک از اصول اوّلیّه، اصول ثانویّه و جوامع رجالی، بر چند محور تأکید شده است؛ محور اوّل، «آشنایی با نویسنده» است که در آن به اختصار از نام نویسنده و بازه زمانی زندگی او سخن گفته  شده است. به دلیل هایی چند، گاه در باره اعتبار برخی نویسندگان و انتساب کتاب به وی، نویسنده بحث را گسترده تر ساخته است.

دومین محور، «آشنایی با نگاشته» است. عنوان نگاشته، انگیزه تألیف و تاریخ نگارش، برخی از مباحث این بخش هستند. امّا مهم ترین نکته در بازشناختِ منبع رجالی، آشنایی با «ویژگی های ساختاری» و «ویژگی های محتوایی» آن است.

در ویژگی های ساختاری بخش های مختلف کتاب «آشنایی با دانش و منابع رجال»، مانند مقدمه، بدنه اصلی و خاتمه، نحوه چینش اطلاعات در کتاب و تعداد عنوان‌ها موجود در آن از نظر می گذرند، یعنی خصوصیات ظاهری هر منبع؛ امّا در قسمت «ویژگی های محتوایی»، پای از مسائل ساختاری فراتر نهاده می شود. نخست به سبک نگارش منبع پرداخته می شود، امّا مسئله مهم تر آگاهی از «نوع و اندازه اطلاعات رجالی» کتاب است.

ویژگی بارز کتاب «آشنایی با دانش و منابع رجال»، ارائه چه نوع اطلاعاتی در باره راوی است، اطلاعات مربوط به هویّت یا مذهب و جرح و تعدیل؟ اگر کتاب گردآوری منابع پیشین رجالی است، چگونه آنها را نقل می کند؟ آیا کامل نقل می کند یا به اختصار و با دخل و تصرّف؟ آیا مؤلّف افزون بر نقل مطالب گذشتگان، آرا و دیدگاه های رجالی خود را نیز بیان می کند یا… .

افزون بر اینها، گاه از مشکلات موجود در بهره گیری از کتاب، اعتبار کتاب و آرای رجالی نویسنده یا کتاب هایی که پیرامون منبعِ مورد نظر نوشته، بحث می کنیم.

برای ملموس شدن ویژگی های محتوایی کتاب «آشنایی با دانش و منابع رجال»، و به ویژه سنخِ اطلاعاتی که ذیل شرح حال راویان آمده، نمونه هایی آورده و درباره آنها توضیح داده ایم. مطالعه نمونه ها و توجّه به توضیحاتِ ذیل آن می تواند مباحثِ نظری را به شکل عینی نشان دهد و به جایگریی آنها در ذهنِ دانشجویان یاری رساند. افزون بر اینکه در ارتقای توانِ بهره گیری از متونِ رجالی نیز بی اثر نیست. به همین منظور در پایان هر بحث، پرسش ها و پژوهش هایی طرح شده تا مطالب مهم هر درس مرور شوند و به گونه ای عملی نیز با متن و واقعیّت کتاب های رجالی ارتباط برقرار شود.

عنوان های دروس بدین قرارند:

درس اول: چیستی دانش رجال

درس دوم: ضرورت دانش رجال و ارتباط آن با دانش های دیگر

درس سوم:‌ پیشینه دانش رجال

درس چهارم: اصول اولیه رجالی(۱) / (رجال برقی)

درس پنجم: اصول اوّلیّه رجالی(۲) / (رجال کشّی)

درس ششم: اصول اوّلیّه رجالی(۳) / (رجال ابن غضائری)

درس هفتم: اصول اوّلیّه رجالی(۴) / (رجال شیخ طوسی)

درس هشتم:‌ اصول اوّلیّه رجالی(۵) / (الفهرست شیخ طوسی)

درس نهم: اصول اوّلیّه رجالی(۶) / (فهرست (رجال) نجاشی)

درس دهم: اصول ثانویّه رجالی(۱) / (خلاصه الأقوال)

درس یازدهم: اصول ثانویّه رجالی(۲) / (رجال ابن داوود)

درس دوازدهم: جوامع رجالی(۱) / (منهج المقال)

درس سیزدهم: جوامع رجالی(۲) / (نقد الرجال و جامع الرواه)

درس چهاردهم: جوامع رجالی(۳) / (تنقیح المقال)

درس پانزدهم: جوامع رجالی(۴) / (قاموس الرجال)

درس شانزدهم: جوامع رجالی(۵) / (معجم رجال الحدیث)

درس هفدهم: کتاب‌های تحقیقی رجالی

درس هجدهم: نرم افزارهای رجالی