انسان شناسی از منظر قرآن و حدیث (فارسی)

پیش‏گفتار شناخت انسان، نخستین گام در راه برنامه ‏ریزى براى سعادت و کمال اوست؛ امّا این مسئله در قرن اخیر- که عصر شکوفایى علم است-، به صورت معمّایى در آمده که اندیشه بشر، با همه پیشرفت‏هاى اعجاب‏ آمیزش، در حلّ آن، اظهار ناتوانى مى‏کند. الِکسیس کارِل (۱۸۷۳- ۱۹۴۵ م)، متفکّر و زیست‏ شناس فرانسوى- که واضع علم «انسان‏شناسى» جدید و برنده دو جایزه نوبل است-، حاصل تحقیقات خویش را در کتابى با عنوان‏ انسان، موجود ناشناخته‏ عرضه مى‏کند! در بخشى از این کتاب، در باره ناتوانى علم از شناخت انسان، مى‏خوانیم: علومى که از موجودات زنده به طور عام و از افراد آدمى به طور خاص بحث مى‏کنند، چندان پیشرفت نکرده و هنوز در مرحله توصیف، باقى مانده ‏اند. حقیقت، این است که انسان، مجموعه پیچیده و مبهم و غیر قابل تفکیکى است که نمى‏توان آن را به آسانى شناخت و هنوز روش‏هایى که بتوانند او را در اجزا و در مجموع و در روابطش با محیط خارج بشناسند، وجود ندارند؛ چرا که براى چنین مطالعه ‏اى، دخالت تکنیک‏هاى فراوان و علوم مشخّصى ضرورى است، ضمن‏ این که هر یک از این علوم، تنها یک جنبه و یک جزء از این مجموعه پیچیده را مطالعه مى‏کند و نتیجه‏اى خاص به دست مى‏دهد و تا آن‏جا که تکامل تکنیکش اجازه مى‏دهد، در این راه به جلو مى‏رود؛ ولى مجموعه این مفاهیم انتزاعى، از درک واقعیتِ آدمى، ناتوان است؛ زیرا باز نکات پرارزش و مهمّى در تاریکى باقى مى‏مانند و کالبدشناسى و شیمى و فیزیولوژى و روان‏شناسى و علم تربیت و تاریخ و جامعه‏ شناسى و اقتصاد و رشته ‏هاى آنها، به کنه وجود آدمى نمى‏رسند. بنا بر این، انسانى که متخصّصان هر رشته از این علوم مى‏شناسند نیز واقعى نیست؛ بلکه شبحى ساخته و پرداخته تکنیک هاى همان علم است ….[۱] یقیناً بشر، تلاش زیادى براى شناسایى خود کرده است؛ ولى با آن که ما امروز، وارث گنجینه‏ هایى از مطالعات دانشمندان و فلاسفه و عرفا و شعرا هستیم، هنوز جز به اطلاعاتى ناقص در مورد انسان، دسترس نداریم که آنها نیز زاییده روش‏هاى تحقیق ما هستند و حقیقت وجود ما در میان جمع اشباحى که از خود ساخته‏ایم، مجهول مانده است. در واقع، جهل ما از خود، زیاد است و نواحى وسیعى از دنیاى درونى ما هنوز ناشناخته مانده است و بیشتر پرسش‏هایى که مطالعه کنندگان زندگى انسان مطرح مى‏کنند، بدون پاسخ مى‏ماند.[۲] به خوبى روشن است که تلاش‏هاى تمام علومى که انسان را مورد مطالعه قرار داده‏اند، به جایى نرسیده و شناخت ما از خود، هنوز بسیار ناقص است.[۳] به طور خلاصه، کُندى پیشرفت علوم مربوط به انسان، در مقایسه با تکامل سریع فیزیک و شیمى و مکانیک و نجوم، معلول پیچیدگى و ______________________________(۱). انسان، موجود ناشناخته: ص ۲- ۳. (۲). انسان، موجود ناشناخته: ص ۴- ۵. (۳). انسان، موجود ناشناخته: ص ۶. ابهام موضوع و کوتاه و کم بودن فرصت‏هاى مساعد براى مطالعه و همچنین ساختمان خاصّ فکرى آدمى است. عبو از این موانع، بیش از حدّ انتظار، دشوار است و باید مساعى فراوانى در این راه به کار برد. با این همه، هرگز شناخت ما از خود، به پایه سادگى و زیبایى فیزیک نخواهد رسید؛ زیرا موانعى که پیشرفت آن را متوقّف مى‏کنند، همیشگى ‏اند و باید به این نکته معترف بود که انسان‏شناسى، از تمام رشته ‏هاى دیگر علوم، دشوارتر و پیچیده‏تر است.[۴] خلاصه سخنان آقاى کارِل، عبارت است از: الف. علم در باره شناخت انسان، تا کنون، چندان پیشرفتى نداشته است. ب. هنوز روشى که بتواند انسان را در اجزا و در مجموع و نیز در روابطش با محیطِ خارج بشناسد، وجود ندارد. ج. انسانى که متخصّصان رشته‏هاى مختلف علومِ روز مى‏شناسند، انسان واقعى نیست؛ بلکه سایه‏اى ساخته و پرداخته تکنیک‏هاى آن علوم است. د. علّت عدم پیشرفت علم در مورد شناخت انسان، پیچیدگى و ابهام حقیقت انسان است و مانع‏هایى که این پیشرفت را متوقّف مى‏کنند، همیشگى‏اند. بنابر این براى شناخت انسان، باید به سراغ کسى رفت که انسان براى او موجودى شناخته شده است و او، آفریدگار انسان است. آرى! تنها آفریدگار انسان است که حقیقت این موجود پیچیده را مى‏شناسد و از همه رازها و نیازهاى آن، آگاه است. «أَلَا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ.[۵] آیا آن که آفریده است، نمى‏داند، با این که او باریک‏بین آگاه است؟!». ______________________________(۱). انسان، موجود ناشناخته: ص ۱۱. (۲). ملک: آیه ۱۴. بر این اساس، برنامه ‏ریزى براى سعادت انسان، در صورتى موفّق خواهد بود که بر پایه انسان‏ شناسى از منظر آفریدگار جهان، استوار باشد و کتاب حاضر، تلاشى است در جهت تحقّق این هدف. گفتنى است که این کتاب، بخشى از دانش‏نامه میزان الحکمه است که با همکارى محقّقان پژوهشکده علوم و معارف حدیث، تدوین یافته و اینک به دلیل اهمیّت آن، به صورت مستقل در اختیار علاقه‏ مندان قرار مى‏گیرد. بر خود لازم مى‏دانم از همه کسانى که مرا به گونه‏ اى در تهیّه این اثر یارى داده‏ اند، صمیمانه سپاس‏گزارى کنم و از خداوند منّان، براى آنان، پاداشى درخور فضل حضرتش مسئلت مى‏نمایم. محمّد محمّدى رى ‏شهرى‏ ۱۲/ ۱۰/ ۱۳۸۶ ش‏ ۲۲/ ۱۲/ ۱۴۲۸ ق‏   [۱] ( ۱). انسان، موجود ناشناخته: ص ۲- ۳. [۲] ( ۲). انسان، موجود ناشناخته: ص ۴- ۵. [۳] ( ۳). انسان، موجود ناشناخته: ص ۶. [۴] ( ۱). انسان، موجود ناشناخته: ص ۱۱. [۵] ( ۲). ملک: آیه ۱۴.