باز شناسی منابع اصلی رجال شیعه

سخنى با خواننده‏ نقد و ارزیابى حدیث، از دیرباز، مورد توجه حدیث‏پژوهان شیعه بوده است. اصول و معیارهاى به کار گرفته شده در نقد حدیث، به گونه‏اى طراحى شده‏اند که هم در حوزه سند و هم در حوزه متن حدیث، با اصول جداگانه، قابل اجرا باشند. در حوزه نقد سندى احادیث و تحقیق درباره صدور آنها، دانش رجال، نقش عمده و اساسى را بر عهده دارد. تحقیق در تاریخ و منابع و مبانى هر دانشى، از ارکان پژوهش در آن دانش شمرده مى‏شود. تحقیق در دانش رجال یا راوى‏شناسى نیز نیازمند شناخت دقیق منابع و اسنادِ شناسایى راویان است؛ چرا که راه دیگرى در شناخت هویت یک یک راویان و تعیین میزان اعتبار و قابل اعتماد بودن آنها وجود ندارد. مجموعه منابع رسمى رجال شیعه را مى‏توان به ترتیب تاریخى و اعتبارى به چهار دسته تقسیم کرد: ۱. اصول اوّلیه رجالى که غالباً منابع تألیف شده در قرن ۴ و ۵ هجرى هستند؛ ۲. اصول ثانویه رجالى، که در قرن هشتم هجرى تألیف شده‏اند؛ ۳. جوامع رجالى که پس از قرن دهم هجرى تا کنون تألیف شده‏اند؛ ۴. تک‏نگارى‏هاى موضوعى که در چند قرن اخیر، در جهت تحقیق قواعد رجالى و یا شرح حال برخى راویان بحث‏انگیز و یا دیگر موضوعات خاصّ رجالى (چون تمییز مشترکات) نگاشته شده‏اند. گروه رجال مرکز تحقیقات دار الحدیث، با هدف شناخت هر چه بیشتر و علمى‏ترِ این منابع، در اولین قدم، بازشناسى اصول اوّلیه رجالى (در قالب چهار کتاب اصلى رجال شیعه) را در دستور کار قرار داد و کتاب حاضر، محصول مطالعات دقیق در این حوزه است. بدیهى است که این حرکت در جهت نقد و بررسى منابع رجالى، گام اول بود و گام‏هاى آینده باید قوى‏تر و استوارتر برداشته شود. در این جا بر خود لازم مى‏دانیم که از مدیر این پژوهش و همکار ایشان- که زحمت این مهم را بر خود هموار ساختند- تشکر و قدردانى نماییم و آرزومند توفیق روزافزونشان باشیم. گروه رجال‏ مرکز تحقیقات دار الحدیث‏   مقدّمه‏ دانش‏هاى اسلامى، همگى به شکلى با حدیث در ارتباط اند و از سرچشمه جوشان آن، جرعه‏هایى برمى‏گیرند. اگرچه میزان استفاده و بهره‏ورى از این منبع سرشار، نوساناتى دارد، لیکن اصل نیازمندى به حدیث، امرى غیر قابل انکار است. از سویى، حدیث در طول تاریخ، همچون هر پدیده تاریخى دیگر، دچار فراز و فرودهایى شده و از دست آفات روزگار، در امان نبوده است. برخى از محدّثان در طول این قرون، به گونه‏اى ناخودآگاه، بر این متون، تأثیر گذارده‏اند و این‏چنین، خطاهایى در اسناد روایات و یا متون آنها رخ نموده است. عدّه‏اى دیگر، محدّث‏نماهایى بوده‏اند که به صورت خودآگاه به این خطاها دامن زده‏اند. عالمان حدیث‏شناس، در بازشناسى این اشتباهات (خودآگاه و ناخودآگاه) و مقابله با آنها، کوشیده‏اند تا با تبیین و طرح‏ریزى اصول ارزیابى حدیث، راه نقد و بررسى علمى احادیث را باز کنند و بدین وسیله آفات تاریخى حدیث را بشناسند و آنها را بزدایند. نقد به صورتى قانونمند، یکى از راه‏کارهاى مهمّ عالمان حدیث‏پژوه براى دستیابى به این هدف بوده است. آنان در طول تاریخ تشیّع، بر اساس سیره عقلایى- که مستند اعتبار خبر واحد شمرده مى‏شود- به ذکر اسناد احادیث و بررسى آنها پرداختند و در این مسیر، از ارشادات ائمّه اطهار علیهم السلام نیز بهره گرفتند، که از جمله آنها کلام بلندمرتبه امام على علیه السلام است که فرمود: إذا حدّثتم بحدیث، فأسندوه إلى الذى حدّثکم به؛ فإن کان حقّاً، فلکم و إن کان کذباً، فعلیه.[۱] امام علیه السلام در این کلام حکیمانه، شیوه نقل حدیث و توجّه به حال راویان را مورد تأکید قرار داده‏اند. بر اساس این آموزه‏ها و مبانى، بحث‏هاى راوى‏شناسى و نقدشناسى حدیث، پا گرفت و رشد کرد. قطعاً این نوع بحث‏ها مبتنى بر «منابعى» است که گزارش‏هایشان، مبناى کار راوى‏شناسى و دانش رجال قرار مى‏گیرد. این منابع، همچون اسناد علمى، راوى‏شناسان را یارى مى‏رسانند که با تجزیه و تحلیل آنها به شناخت دقیق راویان دست یابند. اهمّیت شناخت منابع رجالى در این مسیر، بر کسى پوشیده نیست- چنان که در غالب کتاب‏هایى که به بحث‏هاى اصولى و کلّىِ دانش رجال پرداخته‏اند، و نیز در مقدّمه بسیارى از کتب رجالى، به ذکر این منابع و معرّفى اجمالى آنها توجّه گردیده است-؛ لیکن تا کنون، خودِ این منابع، موضوع کتاب‏هاى مستقلّى قرار نگرفته بودند. گروه رجال مرکز تحقیقات دار الحدیث، ضمن توجّه به این کمبود در حوزه منابع رجال شیعه، بر آن شد که بازشناسى منابع اصلى رجال شیعه را در دستور کار خود قرار دهد. کتاب حاضر، اوّلین محصول از این نوع تحقیقات رجالى است که به اهل فضل و علاقه‏مندان به مباحث رجالى، تقدیم مى‏گردد. در این کتاب، چهار منبع اصلى رجالى شیعه، یعنى: ۱. اختیار الرجال (معروف به رجال الکشّى)، ۲. الفهرست شیخ طوسى، ۳. رجال الطوسى، و ۴. فهرست أسماء مصنّفى الشیعه (مشهور به رجال النجاشى) معرّفى و بازشناسى شده‏اند. درباره هر یک از منابع پیش‏گفته، مطالبى را با این ترتیب، گذاشته‏ایم: اوّل. شناخت مؤلّف (که در آن، از اوضاع سیاسى- اجتماعى عصر مؤلّف، ______________________________(۱). الکافى، ج ۱، ص ۵۳ (ح ۷) ولادت، خاندان، اساتید و شاگردان، سفرها، تألیفات و وفات وى بحث شده است). دوم. مشخّصات کتاب (که در آن، توصیف اجمالى کتاب و نسخه‏هاى موجود از آن آمده است). سوم. شیوه‏شناسى کتاب (که نوع راویان، شیوه شناساندن راوى و نیز شیوه توثیق و تضعیف در هر کتاب، از مهم‏ترین بحث‏هاى آن است). چهارم. بررسى آراى مؤلّف (که در آن، به شناخت موضع مؤلّف در برابر مسائل جرح و تعدیل راویان، پرداخته مى‏شود). پنجم. جایگاه کتاب در منابع رجالى (که در آن، منزلت کتاب در نزد رجالیان، مصادر کتاب، استناد مؤلّفان رجالى به کتاب، مقایسه کتاب با همگنانش، و شروح، اختصارات، تصحیحات و ترجمه‏هاى کتاب، گزارش مى‏شود). تذکّر این نکته لازم است که در تنظیم منابع مورد بازشناسى، حقْ آن بود که ترتیب تاریخى منابع، رعایت شود؛ لیکن به جهت اهمّیت و کاربرد فراوان کتاب رجال النجاشى، بازشناسى آن، مقدّم شد و بخش بازشناسى رجال الکشّى در نوبت آخر قرار گرفت. در پایان، امیدواریم که خداوند، توفیق عنایت کند که بازشناسى چهار کتاب باقى‏مانده از منابع هشتگانه رجالى شیعه نیز به زودى انجام بپذیرد و این مجموعه تکمیل گردد. نیز بر خود، فرض مى‏دانم که از همکار گران‏قدر، جناب حجّه الإسلام محمّدرضا جدیدى‏نژاد- که تحریر نخست بازشناسى رجال الکشّى و رجال الطوسى را بر عهده داشته است- تشکّر و قدردانى نمایم. همچنین قدردان ارشادات و انتقادات اهل فضل و دانش و خوانندگان محترم خواهم بود و آنها را به جان خریدارم. محمّدکاظم رحمان‏ستایش‏ خرداد ۱۳۸۴   [۱] ( ۱). الکافى، ج ۱، ص ۵۳( ح ۷)