بهشت و دوزخ از نگاه قران و حدیث

پیش گفتار بهشت و دوزخ ، بنیادى ترین مسئله در حوزه معارف مرتبط با جهان شناسى ، انسان شناسى و دین شناسى است . از نگاه قرآن ، حکمت غایى و هدف نهایى آفرینش انسان و جهان ، بازگشت به خداوند متعال است ، و اگر این هدف نباشد ، نه تنها آفرینش انسان ، بلکه آفرینش جهان ، باطل و بیهوده است . قرآن ، در تبیین هدفدار بودن خلقت انسان مى فرماید : «أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَـکُمْ عَبَثًا وَأَنَّکُمْ إِلَیْنَا لَا تُرْجَعُونَ . ۱ آیا گمان بُرده اید که ما شما را بیهوده آفریده ایم و به سوى ما باز نمى گردید؟!» همچنین ، هدفدار بودن خلقت جهان را چنین تبیین مى نماید : «وَ مَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا بَـطِلاً ذَ لِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُواْ فَوَیْلٌ لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ مِنَ النَّارِ * أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَـتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِى الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ . ۲ ما ، آسمان و زمین و میان آن دو را، پوچ نیافریدیم. این ، گمان کسانى است کهکافر شدند. پس واى بر کسانى که کافر شدند از آتش جهنّم ! یا [ گمان مى برید ]ما کسانى را که ایمان آوردند و کار نیک انجام دادند، همسانِ تباهکاران زمین قرار مى دهیم و یا تقواپیشگان را همانند فاجران قرار مى دهیم ؟!» . و نیز مى فرماید : «أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُواْ السَّیِّئاتِ أَن نَّجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّــلِحَـتِ سَوَآءً مَّحْیَاهُمْ وَ مَمَاتُهُمْ سَاءَ مَا یَحْکُمُونَ * وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّمَـوَ تِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزَى کُلُّ نَفْسِ بِمَا کَسَبَتْ وَ هُمْ لَا یُظْـلَمُونَ . ۱ آیا کسانى که مرتکب کارهاى بد شده اند ، پنداشته اند که آنان را مانند کسانى قرار مى دهیم که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام داده اند ، که زندگى و مرگشان یکسان است ؟! چه بد ، داورى مى کنند! و خدا ، آسمان ها و زمین را به حق آفریده است و تا هر کس به [ موجب] آنچه به دست آورده، پاداش یابد و به آنان ، ستم نخواهد شد» . با تأمّل در این آیات و آیات مشابه آنها معلوم مى شود که مقصود از بازگشت به خداوند متعال ، رستاخیز انسان و حضور وى در صحنه قیامت و دیدن دستاورد کارهاى نیک خویش به صورت درجات بهشت است ، و یا رو به رو شدن با حاصل کارهاى نارواى خود در قالب دَرَکات دوزخ . بنا بر این ، همه آنچه در تبیین «حکمت آفرینش» در قرآن و حدیث آمده ، مقدّمه این هدف نهایى است . به سخن دیگر ، حکمت آفرینش انسان ، این است که وى با به کار گیرى اندیشه و عقل ، با آفریدگار خود ، آشنا شود و با به کار بستن برنامه هایى که او از طریق پیامبران خود براى سعادت دنیا و آخرت انسان ، ارائه کرده ، به سوى رحمت مطلق خداوند ، ره سپار گردد و براى همیشه از بهترین زندگى ها برخوردار شود . البتّه انسان اگر فرمان عقل را نادیده گرفت و به جاى پیروى از آن ، تسلیم هوس هاى حیوانى خود شد ، آینه دلش زنگار مى گیرد ، خدا را فراموش مى کند و بدین سان ، از رحمت گسترده او دور مى گردد و بدترین گونه زندگى ابدى را براى خود ، رقم مى زند . گزارشِ اجمالى کتاب کتابى که در برابر شماست ، جمع بندى معارف قرآن و احادیث اسلامى در باره جایگاه ابدى نیکوکاران و سرنوشت حتمى تبهکاران ، با نظمى نوین و تحلیل هاى مورد نیاز است که در دو بخش ، ارائه مى شود : بخش یکم ، در باره بهشت و جایگاه ابدى نیکوکاران و مباحث مربوط به آن است . در فصل نخست این بخش ، کاربردهاى کلمه «جنّت» در قرآن و حدیث ، ارائه مى شود و در فصل هاى بعدى ، جنّتِ موعود در عالم آخرت ، بررسى مى گردد . در فصل دوم ، پس از گزارش احادیث مربوط به آفرینش بهشت و دوزخ ، آراى مختلف در این باره ، نقد و بررسى مى شوند . در فصل سوم ، به مشهورترین نام ها و اوصافى اشاره شده که در قرآن و احادیث ، براى بهشت موعود ، به کار رفته اند و سایر موارد (مانند : «غرفه» و«روضه») ، ضمن مباحث بعدى مطرح مى گردند . جاذبه هاى مادّى و معنوى بهشت ، موضوع فصل چهارم است . در این فصل ، جاذبه هاى دیدارى ، خوردنى هاى لذیذ ، آشامیدنى هاى گوارا ، آوازهاى خوش ، همسرانِ زیبا ، خدمتکارانِ مرواریدگون و مَرکب هاى راهوار بهشت ، به تفصیل ، گزارش شده اند و افزون بر این ، تأکید گردیده که در بهشت ، هر چه دل بخواهد و دیده از آن لذّت بَرَد ، وجود دارد ؛ امّا بالاترین لذّت در بهشت ، خشنودى خدا و محبّت و دیدار قلبى اوست . در فصل پنجم ، به آنچه در بهشت (مانند : خستگى ، ترس ، غم ، بیمارى هاى جسمى و روحى ، خواب و پیرى) وجود ندارد ، اشاره شده است . همه آیات و احادیثى که در باره بهشت وارد شده اند ، به گونه اى مخاطب را تشویق مى کنند که همه تلاش خود را براى رسیدن به آن ، به کار گیرد ؛ ولى شمارى از آنها به طور ویژه به این موضوع پرداخته اند ، مانند : آنچه ارزش غیر قابل تصوّر بهشت و آسان بودن دستیابى به آن را گزارش کرده است ، یا آنچه بر یاد کردنِ بهشت و اجتناب از غفلت از آن ، دلالت دارد . این آیات و احادیث ، در فصل ششم ، تنظیم گردیده اند . در فصل هاى هفتم تا سیزدهم نیز راه هاى رسیدن به بهشت و زمینه ها و عوامل تکوینى ، اعتقادى ، اخلاقى و عملى ورود به جایگاه نیکان در عالم آخرت ، ارائه مى شوند . تنوّع بیان و تفاوت تعابیر احادیث در تبیین راه هاى ورود به بهشت ، موجب گردید که این موضوع ، در چند فصل ، تنظیم شود تا براى مخاطب ، جاذبه بیشترى داشته باشد ؛ امّا موانع اعتقادى ، اخلاقى و عملىِ ورود به بهشت ، تنها در یک فصل ، یعنى فصل چهاردهم ، جاى گرفت .در فصل پانزدهم ، شمارى از نظام هاى حاکم بر بهشت ، گزارش شده اند ، مانند : اجازه نامه بهشت ، نخستین کسانى که وارد بهشت مى شوند ، و آخرین پیامبران و مردمانى که وارد آن مى گردند . بهشت ، درجات و مراتب مختلفى دارد که بر اساس معرفت و عمل ، میان بهشتیان ، تقسیم مى شوند ؛ یعنى هر کس که از معرفت بیشترى برخوردار است و کارهاى نیکوترى انجام داده است ، درجه بالاترى دارد و از لذایذ بیشترى بهره مند مى گردد . فصل شانزدهم ، به گزارش هایى در این باره اختصاص دارد . در آخرین فصل از بخش نخستِ این مجموعه ، اهل بهشت بودن شمارى از اصحاب پیامبر صلى الله علیه و آله و خاندان ایشان ، بیان شده و این ، بِدان معناست که آنها تا پایان زندگى ، از راه حق ، منحرف نخواهند شد . بخش دوم این کتاب ، سرنوشت حتمى و خطرناک تبهکاران را از منظر قرآن و احادیث اسلامى ، تبیین مى نماید . در مقدّمه این بخش ، حکمت خلقت دوزخ و ماهیت کیفرهاى اُخروى ، بررسى مى شوند و در ادامه ، نام هاى دوزخ ، هشدارهاى خداوند متعال و پیشوایان الهى در باره دوزخ ، تشویق به یادآورى این جایگاهِ وحشتناک و پناه بردن از آن به خدا ، ویژگى هاى دوزخ ، آزارهاى روانى دوزخیان ، ویژگى هاى اهل دوزخ ، زندگى و حالات گوناگون آنان ، آنچه انسان را گرفتار چنین سرنوشت شومى مى کند ، و آنچه مانع این گرفتارى مى گردد ، در یازده فصل ، ارائه مى گردند . در فصل دوازدهمِ این بخش ، نظام حاکم بر سراى ابدىِ تبهکاران ، با عنوان «نظام جهنم» مطرح مى شود و در فصل پایانى به شمارى از کسانى که در قرآن واحادیث اسلامى ، دوزخى بودن آنان پیشگویى شده ، اشاره مى گردد .