تاریخ حدیث شیعه از آغاز سده 14 هجری تا امروز

سخنى با خواننده‏ حدیث، در طول حیات خویش، از بدو ظهور تا کنون، فراز و نشیب‏هاى بسیارى به خود دیده است. شناخت این مسیر و ویژگى‏هاى آن را «تاریخ حدیث» بر عهده دارد- که رشته‏اى واسطه میان دو دانش حدیث‏شناسى و تاریخ است-. چگونگى ظهور حدیث، برخورد صحابه پیامبر صلى الله علیه و آله و امامان معصوم با آن و نیز شیوه‏هاى برخورد عالمان بزرگ با این منبع مهم و اصلى شریعت، از مباحث مهم تاریخ حدیث به شمار مى‏آید. مطالعه تاریخ حدیث، شرط لازم براى تحقیق صحیح در حوزه‏هاى مختلف علوم حدیث است؛ چرا که به هر حال، حدیث، یک پدیده تاریخى است که نمى‏توان بدون در نظر گرفتن مسیر تاریخى‏اش، در زوایاى آن، بحث دقیقى ارائه کرد. قطعاً مطالعه در سند حدیث یا متن آن و یا هر موضوع دیگرِ مرتبط با آن، به صورت موردى و بدون توجه به همه یا بخش‏هایى از تاریخ حدیث، تنها مطالعه‏اى ذهنى و انتزاعى خواهد بود و در موارد بسیارى، بیم آن وجود دارد که نتیجه این گونه مطالعات، به دور از واقعیت باشد. از سوى دیگر، حدیث، به عنوان پدیده‏اى تاریخى، مورد هجوم شبهات تاریخى هم قرار گرفته است؛ شبهاتى که نمى‏توان آنها را بدون مطالعه تاریخ حدیث، پاسخ گفت. به علاوه، اتصال حدیث به عصر معصوم و در امان ماندن آن از دستان تحریفگر پیدا و پنهان را باید با مطالعات تاریخى به اثبات رساند و بِدین گونه، پشتوانه علمى حدیث را شناخت و شناساند. با توجه به این مجموعه ضرورت‏ها، گروه تاریخ حدیثِ «پژوهشکده علوم و معارف حدیث»، بر آن شد تا مطالعه جامعى را در این موضوع، به انجام رسانَد. بر این اساس، مجموعه «تاریخ حدیث شیعه (از قرن اوّل تا عصر حاضر)» پى‏ریزى گردید. در این مجموعه، به ترتیب تاریخى، اطلاعات مربوط به حدیث شیعه را گرد آورده‏ایم. مباحثى که در هر دوره مورد بحث (یا در هر یک از مقالاتْ) مورد توجه بوده‏اند، عبارت‏اند از: شرایط اجتماعى- فرهنگى، حوزه‏هاى علمى- جغرافیایى، عالمان حدیث پژوه، زمینه‏هاى فعالیت‏هاى حدیثى، گونه‏هاى نگارش‏هاى حدیثى، علوم حدیث، اجازات و مشایخ اجازه. معرّفى مهم‏ترین فعالیت‏هاى حدیثى هر عصر نیز از دیگر اطلاعات موجود در این مجموعه است. عناوین مجلّدات این مجموعه، به قرار زیر است: جلد اوّل. تاریخ حدیث شیعه از شکل‏گیرى تا پایان سده سوم هجرى‏ جلد دوم. تاریخ حدیث شیعه در سده‏هاى چهارم تا هفتم هجرى‏ جلد سوم. تاریخ حدیث شیعه در سده‏هاى هشتم تا یازدهم هجرى‏ جلد چهارم. تاریخ حدیث شیعه در سده‏هاى دوازدهم و سیزدهم هجرى‏ جلد پنجم. تاریخ حدیث شیعه از آغاز سده چهاردهم هجرى تا امروز. کتاب حاضر- که به صورت تفصیلى، تاریخ حدیث شیعه را در قرن چهاردهم و ربع اوّل قرن پانزدهم هجرى بررسى کرده است- در واقع، پنجمین مجلّد از مجموعه پنج جلدى تاریخ حدیث شیعه است که به یارى خدا، به‏تدریج، به دست نشر سپرده خواهد شد. در این جا بر خود، لازم مى‏دانیم که از زحمات آقاى مرتضى وفائى صدر- که نگارش این جلد را به عهده داشته‏اند- کمال تشکّر را به عمل آوریم. امیدواریم که با یارى خداوند بزرگ، سایر مجلّدات این مجموعه و فهرست‏ها و نمایه‏هاى آن نیز به زودى آماده نشر گردد. گروه تاریخ حدیث‏ پژوهشکده علوم و معارف حدیث‏ مقدمه‏ بررسى تاریخ نگارش حدیث و روش‏هاى مختلف تدوین آن، چگونگى فهم و برداشت از حدیث، بررسى شرایط زمانى و مکانى صدور حدیث و به عبارت کلّى، بررسى تاریخ حدیث، یکى از عوامل مهم در استفاده و استنباط از رکن دومِ ارکان چهارگانه منابع دین به شمار مى‏رود. در متون اسلامى قدیم، کم‏تر مى‏توان مجموعه‏اى جامع و مدوّن از این مباحث یافت. تنها در بعضى کتاب‏هاى رجال، درایه، تراجم و کتاب‏شناسى، مانند معالم العلماء ابن شهرآشوب و رجال النجاشى‏، اشاره‏اى به محدّثان و بعضى آثار آنها شده است. این مهم در سال‏هاى اخیر، به طور مختصر توسّط بعضى از فرهیختگان به صورت مدوّن و تخصّصى‏تر انجام یافته و تألیفاتى چند را به علاقه‏مندان عرضه کرده‏اند، که از آن جمله‏اند، کتاب‏هایى چون: تاریخ عمومى حدیث‏ و پژوهشى در تاریخ حدیث شیعه‏، تألیف مجید معارف، تاریخ حدیث‏، تألیف کاظم مدیر شانه‏چى، آشنایى با متون حدیث‏، تألیف مهدى مهریزى، سیر حدیث در اسلام‏، تألیف سیّد احمد میرخانى، تدوین السنه الشریفه، تألیف سیّد محمّد رضا حسینى جلالى، تاریخ الحدیث النبوى بین سلطه النص و نصّ السلطه، تألیف سیّد محمّد على الحُلْو، تدوین الحدیث‏، تألیف محمدعلى مهدوى‏راد و فرهنگ کتب حدیثى شیعه‏، تألیف سیّدمحمود مدنى بِجِستانى. با وجود این، به نظر مى‏رسد که هنوز در ابتداى راه هستیم و حوزه تاریخ حدیث، همچنان ظرفیت بسیارى براى پژوهش دارد. این نوشتار، در ادامه کارِ چند تن از پژوهشگران است که به تدوین مجموعه نسبتاً مفصّلى از تاریخ حدیث شیعه از قرون اوّل تا سیزدهم، اقدام نموده‏اند و این‏جانب، عهده‏دار بررسى در یک قرن و ربع اخیر هستم؛ دوره‏اى که بى‏شک، از پُر تألیف‏ترین دوره‏هاى تاریخ اسلام است، بخصوص در بخش تک‏نگارى موضوعى در حوزه حدیث یا شرح و ترجمه کتب حدیثى قدما. در این نوشته، سعى شده با تفکیک آثار حدیثى شیعه در حوزه‏هاى مختلف، چون: موسوعه‏نگارى، مسندنویسى، اربعین‏نویسى، رجال، درایه، شرح و نقد حدیث، ترجمه حدیث، اجازات حدیثى و …، پس از معرّفى مهم‏ترین آثار در هر بخش و آشنایى اجمالى با مؤلّفان آنها، فهرست نسبتاً کاملى از کتاب‏شناسى آن بخش، ارائه گردد. البته پیش از ورود به مباحث اصلى کتاب، لازم است نکاتى یادآورى شود: ۱. فهرست‏هاى ارائه شده در پایان هر بخش، تنها شامل کتاب‏هاى چاپ شده در یک قرن و ربع اخیر در ایران و موارد بسیار اندکى نیز از کتاب‏هاى منتشر شده در لبنان است. بنا بر این، بدیهى است که آثار حدیثى شیعه که در دیگر کشورهاى اسلامى، چون عراق، سوریه، کشورهاى منطقه خلیج فارس، پاکستان و حتّى کشورهاى غیر اسلامى که شیعیان در آنها زندگى مى‏کنند، چاپ و منتشر شده‏اند و نیز آثار اسلام‏شناسان غربى، در این مجموعه منعکس نشده است. ۲. در جریان نگارش این مجموعه، بعضاً کتاب‏هاى جدیدى مرتبط با حدیث و علوم حدیث از چاپ خارج شده، به دست نگارنده مى‏رسید. بنا بر این، سعى شده است تا در حدّ امکان، آخرین تألیفات منتشر شده در این زمینه تا پایان سال ۱۳۸۵ ش (پایان ماه صفر ۱۴۲۸ ق)، ارائه گردد. ۳. این مجموعه با وجود تلاش قابل توجّه، بدون تردید، عیوب و کاستى‏هایى دارد، بخصوص در ارائه فهرست جامعى از آثار حدیثى این دوره و بى‏شک، تعدادى‏ از این آثار، از نظر نگارنده به دور مانده است که امیدوارم با یارى خوانندگان و ناقدان فاضل، در آینده جبران شود. ۴. این مجموعه در پنج فصل تدوین یافته که هر فصل، داراى چند عنوان است. در فصل یکم، تحت عنوان «کلّیات»، مختصرى از وضعیت فرهنگى- اجتماعى سده چهاردهم هجرى و اندکى پیش و پس از آن، بیان شده است. فصل دوم، به متون حدیثى تحت عنوان‏هاى: جوامع حدیثى، مسندنویسى، اربعین‏نگارى، متون دعا و … پرداخته است. فصل سوم، اختصاص به علوم حدیث دارد؛ یعنى درایه، رجال و علوم نسبتاً جدیدى چون نقد الحدیث و فقه الحدیث با وجوه مختلف آن. در فصل چهارم به فعّالیت‏هاى حدیثى توجّه شده است؛ فعّالیت‏هایى که تا پیش از این سده، چنین وسعت و گستره‏اى را به خود ندیده‏اند، از جمله معجم‏نویسى و فهرست‏نگارى حدیثى، ترجمه متون حدیث و تصحیح و احیاى آثار گذشتگان. در نهایت، فصل پنجم، به مشایخ اجازات این سده و بعضى از اجازه‏نامه‏ها و مُجازان آنها اشاره دارد. * در این‏جا لازم مى‏دانم از تمام کسانى که به نحوى در تدوین این مجموعه مرا یارى کرده‏اند، سپاس‏گزارى و قدردانى کنم، بخصوص استاد گرامى جناب حجه الاسلام والمسلمین مهدى مهریزى که در خطدهى کلّى مباحث، نقش مؤثّر داشتند و آقاى محمّد هادى خالقى که در رفع نواقص، مرا یارى کردند، و همچنین آقایان: محمّدکاظم رحمان‏ستایش، قاسم جوادى (صفرى) و علینقى خدایارى که از مشورت با آنها بهره بردم.