حکمت نامه کودک

پیش‏گفتار «رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَ جِنَا وَذُرّیتِنَا قُرَّهَ أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا».[۱] فرزند شایسته، خواسته طبیعى و فطرى همه انسان‏هاست. همه آرزو دارند فرزندانى سالم و صالح داشته باشند؛ فرزندانى که روشنى‏بخشِ دیده و شادى‏بخش جان آنها باشند. حتّى انسان‏هاى ناشایسته نیز دوست دارند فرزند آنها خوب و شایسته باشد. امّا همّت پرورش‏یافتگان در مکتب قرآن، از این خواست طبیعى فراتر است. آنها مى‏خواهند نه تنها فرزندانشان خوب و شایسته باشند؛ بلکه مى‏خواهند فرزندان آنها در کنار خانواده، پیشوا و سرمشقِ انسان‏هاى شایسته بشوند. آنان در مقام نیایش، به خداى مهربان، چنین مى‏گویند: «رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَ جِنَا وَذُرّیتِنَا قُرَّهَ أَعْیُنٍ وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا. پروردگارا! به ما از همسران و فرزندانمان، آن ده که مایه روشنى چشمان‏ما باشد، و ما را پیشواىِ پرهیزگاران‏گردان». مسئله مهم این است که: چگونه مى‏توان به این آرزوى بلند، دست یافت و زمینه اجابت این دعا را در مورد فرزندان فراهم ساخت؟ پاسخ این است که پرورش فرزند شایسته، بر سه رکن اساسى استوار است. این‏ ______________________________(۱). فرقان: آیه ۷۴.   ارکان عبارت‏اند از: ۱. خانواده شایسته‏ ۲. رعایت حقوق کودک‏ ۳. وظیفه ‏شناسى کودک. حکمت‏نامه کودک‏، ره‏نمودهاى قرآن و پیشوایان اسلام را درباره این ارکان، در سه بخش ارائه مى‏نماید. بخش اوّل، شامل چهار فصل است و در آن، مسئولیت جامعه اسلامى در ساماندهىِ خانواده‏هاى شایسته، نقش وراثت در خوش‏بختى فرزند، نقش تغذیه پدر و مادر در سلامت و سعادت فرزند، و نقش چگونگى انعقاد نطفه در آینده فرزند، از زبان پیشوایان اسلام بیان مى‏شود. در بخش دوم، حقوق کودک از نگاه اسلام، در شش فصل ارائه مى‏گردد: فصل اوّل، درباره حقوق نوزاد است. این حقوق عبارت‏اند از: ۱. بزرگداشت تولّد، ۲. غسل ولادت، ۳. اذان گفتن در گوش راست و اقامه گفتن در گوش چپ، ۴. کام برداشتن با آب فرات و تربت سیّد الشهدا، ۵. انتخاب نام نیکو، ۶. تراشیدن سر و صدقه دادن هم‏وزن آن طلا یا نقره، ۷. عقیقه کردن، ۸. ختنه کردن. فصل دوم، درباره حقوق کودک شیرخوار است. این فصل، ره‏نمودهاى پیشوایان اسلام درباره تغذیه کودک از شیر مادر و یا دایه شایسته و ضرورت احترام به احساسات نوزاد را بیان مى‏نماید. در فصل سوم، تعلیم و تربیت کودک، به عنوان مهم‏ترین حقوق کودک، مورد بررسى قرار مى‏گیرد و نکات مهمّى درباره اهمّیت تعلیم و تربیت کودک و مسئولیتى که دولت اسلامى و خانواده‏ها در این زمینه دارند و از همه مهم‏تر، روش تربیتى اسلام ارائه مى‏گردد. در فصل چهارم، اخلاق تربیت، مانند: مهربانى با کودک، احترام به کودک، سلام کردن به کودک، عدالت رفتارى میان فرزندان، وفا به وعده داده شده به کودک و شاد کردن او، به عنوان حقوق تربیتى کودک، مطرح مى‏شود. در فصل پنجم، توجّه مربّیان به نقش آراستگى و ارضاى حسّ زیبایى‏طلبى کودک، و همچنین نقش بازى در رشد کودک، جلب مى‏گردد. در فصل ششم، تأکید بر دعا براى فرزندان و نهى از نفرین کردن آنها، بیانگر نقش تربیتى دعا در کنار برنامه‏ریزى و تلاش است. لذا از آن به عنوان یکى از حقوق کودک، یاد مى‏شود. دعاى امام سجّاد علیه السلام براى فرزندانش که در پایان این فصل آمده، ره‏نمود ارزنده‏اى براى خانواده‏هاى مسلمان است. بخش سوم، اختصاص به وظایف کودک دارد. بر مربّى شایسته، لازم است علاوه بر انجام دادن وظایفى که در بخش اوّل و دوم این مجموعه آمده، زمینه وظیفه‏شناسى کودک را نیز فراهم سازد. این بخش، در چهار فصل، ره‏نمودهایى را در زمینه وظایف شخصى کودک، وظایف او در برابر پدر، مادر، آموزگار، بزرگ‏تر از خود و دوستان، تقدیم مى‏دارد. گفتنى است که مخاطبان این کتاب، عبارت‏اند از: خانواده‏ها، مربّیان امور تربیتى کودکان و پژوهشگران تعلیم و تربیت کودک. بنا بر این، کودکان، مخاطب مستقیم این مجموعه نیستند. نکته دیگر، این که تلاش کرده‏ایم این نوشتار، جامع متنِ مهم‏ترین ره‏نمودهاى قرآن و احادیث اسلامى در زمینه آموزش و پرورش کودک باشد. همچنین، تحلیل‏ها و توضیحات لازم درباره این موارد، بدان افزوده گردید. امّا بى‏تردید، شرح این رهنمودها، نیاز به کتاب‏هاى مستقل در زمینه‏هاى مختلف مسائل تربیتى کودکان دارد. از این رو، این مجموعه مى‏تواند سرمایه فرهنگى ارزنده‏اى براى تهیّه‏کنندگان کتاب‏هاى ویژه تعلیم و تربیت کودکان باشد. سپاس و تقدیر صمیمانه خود را به تمام همکاران عزیز و بزرگوارى که در «پژوهشکده علوم و معارف حدیث»، مرا در تألیف و تحقیق این اثر مفید و ارزشمند یارى دادند، بویژه فاضل ارجمند جناب آقاى عبّاس پسندیده- که افزون بر همکارى در تدوین، ترجمه احادیث این مجموعه را به عهده داشت- تقدیم مى‏دارم و از خداوند منّان، براى همه آنان، پاداشى درخور فضل حضرتش، مسئلت دارم. ربّنا! تقبّل منّا، إنّک أنت السمیع العلیم. محمّد محمّدى رى‏شهرى‏ سوم تیرماه ۱۳۸۴ هفدهم جمادى اوّل ۱۴۲۶ [۱] ( ۱). فرقان: آیه ۷۴.