خرد گرایی در قرآن و حدیث

معرفى اجمالى‏ « خردگرایى در قرآن و حدیث»، تألیف محمد محمدى رى‏ شهرى با همکارى رضا برنجکار و عبدالهادى مسعودى و ترجمه‏ى مهدى مهریزى است. این کتاب، چنان‏که از نامش پیداست، از نقش و ارزش و جایگاه عقل و خرد و سایر مباحث مربوط به این موضوع سخن مى‏گوید. ساختار این کتاب که به‏عنوان پنجمین اثر از موسوعه‏ى« میزان الحکمه» به چاپ مى‏رسد، مشتمل است بر سخن مترجم، مقدمه، درآمد و دو بخش( با عناوین خرد و نادانى). بخش اول، شامل هفت فصل و بخش دوم، داراى هشت فصل است. در این کتاب، پس از ذکر آیات در هر موضوع، روایات به ترتیب معصومان، از پیامبر تا امام دوادهم نقل شده، مگر آنکه روایتى در تفسیر آیه وارد شده باشد( که در این صورت، بر تمامى روایات مقدم گردیده است) یا تناسب موضوعى روایات این ترتیب را برهم زند. در آغاز روایات، تنها نام پیامبر و دیگر معصومان ذکر شده، مگر در صورت نقل فعل معصوم یا وجود سؤال و جواب یا وجود لفظى غیر از سخن مروى‏عنه در متن( مقدمه، ص ۱۶). گزارش محتوا در باره محتواى این اثر، چند نکته درخور توجه است: ۱. مترجم در گفتار خویش، پس از بیان این نکته که روایات منقول از پیشوایان دینى روشنگر« جایگاه خرد در زندگى»،« کاربرد آن»،« نشانه‏هاى خردمند»،« اسباب بالندگى و پرورش خرد» و« راه‏هاى بازدارنده از سقوط در ورطه جهل و نادانى» است، خاطرنشان کرده که وى براى ترجمه آیات از ترجمه استاد محمدمهدى فولادوند استفاده کرده است. همچنین سعى کرده که در حد امکان از ترجمه ساختارى خارج نشود و از رسایى و روانى ترجمه نیز چیزى کم نگذارد( سخن مترجم، ص ۱۳ و ۱۴). ۲. مؤلف در مقدمه خویش، موارد زیر را خاطرنشان کرده است: الف)- سعى بر آن بوده که روایات این مجموعه، از کهن‏ترین مصدر نقل شود؛ ب)- از تکرار روایات، مگر در موارد« تفاوت کامل متن‏ها و تعدد مروى‏عنه»،« وجود نکته‏اى مهم در تفاوت واژه‏ها و الفاظ» و« کمتر بودن متن روایت از یک سطر و مربوط بودن آن به دو باب»، پرهیز شده است؛ ج)- در صورت نقل متن‏هایى از پیامبر و دیگر معصومان، اولى، در متن و دومى، در پاورقى قرار داده شده است؛ د)- از طریق تایید مضمون روایات هر باب با قرائن عقلى و نقلى، سعى شده نوعى وثوق به صدور آن مجموعه امکان‏پذیر گردد( مقدمه، ص ۱۵ و ۱۶). ۳. در قسمت« درآمد»، دیدگاه اسلام در باره تعقل تبیین شده و چکیده آن، با این عبارت بیان گردیده است:« تنها راه تکامل مادى و معنوى و سازندگى دنیا و آخرت و رسیدن به جامعه مطلوب و مقصد اعلاى انسانیت، درست فکر کردن است و همه گرفتارى‏هاى انسان نتیجه به کار نگرفتن اندیشه و جهل است»( درآمد، ص ۱۸). سپس معناى واژه عقل در لغت( نگه داشتن، بازداشتن و حبس کردن) و در روایات اسلامى( نیروى شناخت خوبى‏ها و بدى‏ها، ملکه‏اى دعوت‏گر به انتخاب خوبى‏ها و پرهیز از بدى‏ها، تعقل و دانستن) بیان شده و چنین نتیجه گرفته شده که کلمه عقل در نصوص اسلامى، گاه، در« مبدأ ادراکات انسان» به کار رفته و گاه، در« نتیجه ادراکات» او. در ادامه، کاربردهاى مختلف هریک از این دو مورد، در ذیل این عناوین بررسى شده است:« کاربردهاى عقل در مبدأ ادراکات»( مشتمل بر مباحثى با عناوین مبدأ معارف انسانى، مبدأ تفکر و مبدأ الهام)؛« کاربردهاى عقل در نتیجه ادراکات»( مشتمل بر مباحثى با عناوین شناخت حقایق، کار بر پایه خرد، زندگى عقل، عقل نظرى و عقل عملى، عقل طبع و عقل تجربه، فرق عاقل و عالم، خطر علم بدون عقل)( همان، ص ۱۸- ۲۸) ۴. بخش اول کتاب در باره خرد است و در آن از« شناخت خرد»،« ارزش خرد»،« خردورزى»،« عوامل رشد خرد»،« نشانه‏هاى خرد»،« آسیب‏هاى خرد» و« وظایف خردمند» بحث شده است و بخش دوم در باره نادانى است و در آن از« نادانى»،« پرهیز دادن از نادانى»،« انواع نادانان»،« نشانه‏هاى نادانى»،« وظایف نادانان»،« جاهلیت نخست»،« جاهلیت دیگر» و« پایان جاهلیت» سخن رفته است. وضعیت کتاب‏ فهرست مطالب، در ابتدا و دو فهرست آیات و منابع تحقیق در انتهاى کتاب ذکر شده است. مصادر روایات، در پاورقى و به ترتیب معتبرترین مصدر تنظیم شده است. درآمد، توضیحات و جمع‏بندى‏هایى در پایان برخى فصول و ابواب ذکر شده که چشم‏انداز کلى روایات کتاب و باب و گاه حل پاره‏اى از دشوارى‏هاى موجود در احادیث را نشان مى‏دهد( مقدمه، ص ۱۶).