خلقت نوری پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) در اندیشه امامیه نخستین

خلقت نوری پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) در اندیشه امامیه نخستین

امداد توران

روایات از سه عالم پیشین سخن می گویند:

۱. عالم انوار، یعنی عالمی که در آن فقط انوار اهل البیت علیهم السلام آفریده شده بودند و خبری از دیگر انسان ها نبود؛

۲. عالم ارواح که در آن ارواح همه انسان ها مقدم بر ابدانشان آفریده شدند

۳. عالم ذرّ که در آن ابدان همه انسان ها به صورت موجوداتی ریز و ذرّه وار آفریده شدند.

به نظر می رسد جای پژوهش های تاریخی جامع الاطراف درباره هر کدام از سه عالم فوق همچنان خالی است. کتاب «خلقت نوری پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) در اندیشه امامیه نخستین»، بررسی تاریخی موضوع نخست را محور بحث قرار داده است.

فصل نخست،از شش فصل کتاب «خلقت نوری پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) در اندیشه امامیه نخستین»، که طولانی ترین فصل است، احادیث خلقت نوری را، که خاستگاه تمام مباحث کلامی در باب خلقت نوری اند، به بحث گذاشته است. این فصل تلاش کرده که فهرستی جامع از احادیث خلقت نوری در منابع روایی امامیه در قرون نخستین، یعنی تا قرن پنجم، به دست دهد.

فصل دوم، فصل دوم کتاب «خلقت نوری پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) در اندیشه امامیه نخستین»، تلاش می کند از طریق پیوند زدن و ترکیب مجموع احادیث خلقت نوری پیامبر صلی الله علیه و اله و اهل البیت علیهم السلام، که هر کدام گوشه هایی از ماجرای خلقت نوری را بیان می دارند، داستان خلقت نوری را از ابتدا تا انتها بازسازی کند. این فصل نشان می دهد که احادیث خلقت نوری، به رغم پاره ای اختلافات، در کل با یکدیگر هماهنگ اند و همچون قطعات یک جورچین، تصویر سازواری از این آموزه به دست می دهند.

فصل سوم، فصل دوم کتاب «خلقت نوری پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) در اندیشه امامیه نخستین»، روشن می کند که کدام یک از جریانات حدیثی یا کلامی در هر کدام از دو مدرسه کوفه و قم، احادیث خلقت نوری اهل البیت علیهم السلام را نقل کرده و به آن اعتقاد ورزیده اند. این نکته علاوه بر اینکه سیر تاریخی اعتقاد به این موضوع را در این دوره زمانی روشن می کند، از آن حیث نیز اهمیت دارد که می تواند به ترسیم مرزهای محتمل اعتقادی بین بدنه اصلی امامیه و متهمان به غلو کمک کند.

فصل چهارم،به دنبال پاسخ به این پرسش است که چرا متکلمان بغداد، به طور مشخص شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی، موضعی منفی در قبال خلقت نوری و عوالم پیشین انسان اتخاذ کرده اند، در حالی که می دانیم محدثان و محدث متکلمان کوفه و قم قول به خلقت نوری اهل البیت علیهم السلام و وجود پیشین عموم انسان ها را پذیرفته بودند.

درفصل پنجم،موضع عالمان مدرسه ری، که بعد از افول مدرسه بغداد رونق یافت، در قبال خلقت نوری و وجود پیشین انسان بررسی شده است. این فصل با کاوش در آثار برجا مانده از عالمان این مدرسه نشان می‌‌‌دهد که احادیث خلقت نوری اهل‌البیت علیهم السلام در مدرسه ری افزایش کیفی داشته است و در آثار برخی از عالمان این مدرسه، احادیثی در این باره درج شده که مضامین عالی آنها در احادیث دو مدرسه پیشین، مشهود نیست.

فصل ششم، فصل پایانی کتاب «خلقت نوری پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) در اندیشه امامیه نخستین»، تلاش می‌‌‌کند با نگاهی از فراز تاریخ باور داشتن یا نداشتن به خلقت نوری در امامیه را، از آغاز تا پایان قرن ششم، گزارش و تحلیل کند.