شناخت نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث

معرّفى «شناخت‏نامه قرآن» شناخت‏نامه قرآن بر پایه قرآن و حدیث، در واقع، قرآن‏شناسى از منظر بهترین قرآن‏شناسان است. در این کتاب، براى نخستین بار، آنچه خداوند منّان در توصیف کتاب خود فرموده و آنچه پیامبر خدا صلى الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام در تبیین جایگاه رفیع این کتاب آسمانى بیان کرده‏اند، در کنار هم، با نظمى نوین و سهل الوصول، همراه با تحلیل‏هاى مورد نیاز، در هفت بخش، تقدیم قرآن‏پژوهان مى‏گردد: بخش یکم، در باره جایگاه قرآن در حوزه معرفت دینى‏ در این بخش، نام‏ها و اوصاف قرآن، نزول قرآن، گردآورى قرآن، مصونیّت قرآن از تحریف، اعجاز قرآن، جامعیّت قرآن، رویارویى با قرآن، نَسخ در قرآن، حدوث قرآن، و رابطه قرآن با کتاب‏هاى آسمانى، در ده فصل، ارائه مى‏شود. بخش دوم، در باره برکات قرآن‏ در این بخش، برکات قرآن براى جامعه، براى دل‏ها، براى خانه‏ها، و دیگر برکات این کتاب آسمانى، همچنین داستان‏هایى از برکات قرآن و تأثیر آن در جان‏ها، و نیز نکاتى درباره درمان با قرآن، و خواص قرآن، در هفت فصل، تقدیم مى‏گردد. بخش سوم، در باره ویژگى‏هاى قرآن‏ این بخش، در پنج فصل، حقایقى را در زمینه ویژگى‏هاى لفظى و معنوى قرآن، آداب اختصاصى مربوط به این کتاب آسمانى، آیاتى که نام‏هایى ویژه دارند، و سوره‏هایى که از عناوین خاص برخوردارند، در اختیار خوانندگان قرار مى‏دهد. بخش چهارم، در باره تعلیم و تعلّم قرآن‏ این بخش، در سه فصل، به ره‏نمودهاى پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام درباره تعلیم و تعلّم قرآن، و از حفظ کردن آن، اختصاص دارد. بخش پنجم، در باره تلاوت قرآن‏ در این بخش، فضیلت تلاوت قرآن، آداب تلاوت آن، مواردى که تلاوت قرآنْ ممنوع است، نکاتى در باره ختم قرآن و قاریان این کتاب آسمانى و اختلاف قرائات، در شش فصل، تبیین مى‏گردد. بخش ششم، در باره تفسیر و تأویل قرآن‏ در این بخش، نیاز قرآن به تفسیر و تأویل، شناخت تفسیر و تأویل این کتاب آسمانى، و تفسیرهاى ناروا از آن، در پنج فصل، مورد بررسى است. بخش هفتم، در باره روش تبلیغ در قرآن‏ در این بخش- که آخرین قسمت «شناخت‏نامه قرآن» است- شیوه‏هاى تبلیغى قرآن‏ که عبارت است از دعوت مردم به آئین حق با تکیه بر برهان و موعظه و جدال احسن و بهره‏گیرى از مَثَل و سوگند، در پنج فصل تبیین مى‏گردد. مراحل تحقیق و تدوین این کتاب‏ بر پایه آخرین تجربیات، سیر مراحل جمع‏آورى، تحقیق و تدوین شناخت‏نامه قرآن و مجموعه‏هاى مشابه در «پژوهشکده علوم و معارف حدیث» به قرار زیر است:[۱] ۱. جمع‏آورى ابتدایى‏ در این مرحله، پژوهشگرِ همکار، منابع اصلى مرتبط با روایات تفسیرى را مورد مطالعه و یادداشت بردارى قرار مى‏دهد و همچنین از طریق کلیدواژه‏هاى اصلى و مرتبط، و با کمک نرم افزارهاى رایانه‏اى، بر حجم یافته‏ها مى‏افزاید. ۲. تنظیم‏ تنظیم اطّلاعات گردآورى شده، در دو مرحله صورت مى‏گیرد: نخست، پژوهشگر همکار، متون مربوط به هر موضوع را طبق سلیقه خود، دسته‏بندى و براى تنظیم اوّلیه، به مؤلّف، ارائه مى‏کند. مؤلّف پس از ساماندهى این متون، آنچه را براى تکمیل کار، لازم است، تذکّر مى‏دهد و مجدّداً آنها را به پژوهشگر همکار، باز مى‏گرداند. پس از رفع نواقص- که گاه چند ماه طول مى‏کشد-، موضوعِ مورد تحقیق، به مؤلف باز مى‏گردد و متناسب با یافته‏هاى جدید، ساماندهى نهایى صورت مى‏پذیرد و تنظیم اوّلیه، گاه، تقویت و تکمیل مى‏گردد و گاه، تغییر اصولى مى‏یابد. ۳. نقد در صورتى که پس از تنظیم ثانوى، نقصى مشاهده شود، مجدّداً پژوهشگرِ همکار، براى رفع آن، اقدام خواهد کرد.[۲] در غیر این صورت، حاصلِ کار، براى نقد و ارزیابى به یک یا دو کارشناس، ارائه و متن، طبق آیین‏نامه خاصّى، نقد مى‏گردد و پس از نقد متن، اگر ضرورت داشته باشد، اصلاحاتى انجام مى‏گیرد. ۴. مصدریابى (تخریج) و انتخاب متون‏ یکى از مراحل مهمّ تدوین متون روایى در این پژوهشکده، تخریج یا مصدریابى (منبع‏یابى) متون روایى است. در این مرحله، پژوهشگر دیگرى از طریق برنامه‏هاى نرم‏افزارى، براى یافتن مصادر (منابع)، جستجو مى‏کند. سپس، جامع‏ترین، استوارترین و کهن‏ترین مصدر را انتخاب مى‏نماید و نشانى مصادر یافت شده را بر اساس میزان اعتبار آنها، تنظیم مى‏کند و اگر متن قوى‏ترى یافت شد، جایگزین متن اصلى مى‏گردد و گزارش‏هاى مکرّر را، جز در موارد ذیل، حذف مى‏نماید: الف- وجود نکته مهمّى در متن جدید؛ ب- تفاوت لفظى در متونى (نصوصى) که از طریق شیعه و اهل سنّت، نقل شده‏اند؛ ج- نیاز به تکرار گزارش (روایت) در چند باب، مشروط به این که متن آن، کوتاه باشد. در غیر این موارد، روایات مکرّر، حذف مى‏شوند و نشانى آنها، طبق آیین‏نامه، در پانوشت، افزوده مى‏شود. ۵. نگارش توضیحات و تحلیل‏هاى مورد نیاز مرحله دیگر در تدوین این مجموعه و نیز دیگر دانش‏نامه‏هاى رِوایى در این پژوهشکده، تهیّه توضیحات و تحلیل‏هاى مورد نیاز است که پس از تشکیل پرونده علمى، توسّط مؤلّف یا دیگر پژوهشگران، انجام مى‏شود. گفتنى است که جمع‏بندى‏ها و تحلیل‏ها نیز توسّط یک یا دو کارشناس، نقد مى‏گردند و ابعاد مهمِّ موضوع، به بحث گذاشته مى‏شود و اصلاحات مورد نیاز، اعمال مى‏گردد و در مواردى که مؤلّف نظر خاصّى دارد، آن را جایگزین مى‏نماید.[۳] ۶. تدوین نهایى‏ در تدوین نهایى، کار تدوین متن و تنظیم پاورقى‏ها، طبق شیوه‏نامه پژوهشکده صورت مى‏گیرد که به برخى از قواعد این شیوه‏نامه، اشاره مى‏گردد: الف- چینش متون‏ مهم‏ترین نکاتى که در چینش متون لحاظ مى‏گردند، از این قرارند: ۱. پس از ذکر آیات مربوط به هر موضوع، احادیث منقول از پیامبر خدا صلى الله علیه و آله و اهل بیت گرامى ایشان علیهم السلام تا امام مهدى- عَجَّلَ اللَّهُ فَرَجَه- به ترتیب مى‏آیند، مگر احادیثى که عهده‏دارِ تفسیر آیات قرآن اند که بر دیگر احادیث، مقدّم مى‏گردند. البته، گاه هماهنگى چند روایت در مضمون، موجب مى‏شود که این ترتیب، رعایت نشود. ۲. در بخش احادیث، اگر حدیثى، هم از پیامبر صلى الله علیه و آله و هم از یکى از اهل بیت علیهم السلام‏ روایت شده باشد، آنچه از پیامبر صلى الله علیه و آله نقل شده، در متن مى‏آید و به روایت دیگر، در پانوشت، اشاره مى‏گردد. ۳. معیار گزینش یک گزارش (حدیث یا روایت تاریخى) از میان گزارش‏هاى متعدّد مرتبط، رسا و فراگیر بودن آن است، هر چند از منبعى ضعیف‏تر باشد. در صورت تشابه گزارش‏ها، متنِ معتبرترین منبع، مقدّم داشته مى‏شود. ۴. سعى ما بر آن است که هیچ متنى را از کتاب‏هایى که واسطه به شمار مى‏آیند، نقل نکنیم، مگر در موارد دست نیافتن به منبع اصلى، که در این صورت، متن را از کتاب واسطه مى‏آوریم و در پى آن، در پانوشت، از منبع اصلى (که کتاب واسطه از آن، نقل کرده است) نیز نام مى‏بریم. براى مثال، مى‏نویسیم: «بحار الأنوار: … به نقل از: الدُّرُّ الثمین». البته، از این گونه کتاب‏ها، تنها زمانى نقل شده است که منابعِ موجود، اندک باشند. ۵. در صورت لزوم، در آغاز هر عنوان و گاه در پایان برخى ابواب، ارجاعاتى به عناوین یا ابواب دیگرى از همین کتاب و یا به کتاب‏هاى دیگر داده شده است که مراجعه به آنها، اطّلاعات بیشترى در زمینه موضوع مورد نظر، در اختیار خواننده و پژوهشگر مى‏گذارد. ۶. معیارِ صدرنویسى احادیث، بدین گونه است: یک. ابتدا نام کتاب و سپس نام آخرین راوى و آن گاه نام پیامبر صلى الله علیه و آله یا اهل بیت علیهم السلام (اگر از آنان روایت شده باشد) آورده مى‏شود. دو. نام ائمّه اهل بیت علیهم السلام، در متن عربى، به همان صورتى که در مصدر آمده، نقل مى‏شود و در کروشه (قُلّاب)، لقب یا نام مشهور ایشان، ذکر مى‏گردد. سه. به جهت اختصار، چنانچه نام اهل بیت علیهم السلام در سند، مسلسلًا آمده باشد، به جاى ذکر اسامى آنها یکى پس از دیگرى، از عبارت: «بإسناده (با سندش)» در صدر و «عن آبائه (از پدرانش)» در پانوشت، استفاده مى‏کنیم که بیانگر این اتّصال است. چهار. هر گاه در منبع، از مروىٌّ عنه (گوینده اصلى حدیث)، صراحتاً نام برده نشده باشد، بلکه فقط کُنیه یا لقب او ذکر شده باشد (مثل: ابو الحسن، ابو محمّد، العبد الصالح و …)، چنانچه مقصود از آن کنیه یا لقب را احراز کنیم، نام مروىٌّ عنه را هم مى‏آوریم، و اگر احراز نکنیم، به همان نحو که آمده، یعنى با کنیه یا لقب، ذکر مى‏نماییم و در پانوشت، احتمالات مطرح در مورد قائل حدیث را مى‏آوریم. پنج. هر گاه در پانوشت، بعد از منبع دوم یا منبع پس از آن، نام قائل (مَروىٌّ عنه) را ذکر کنیم، این، بدان معناست که حدیث در این منبع، از هموست و نه از دیگرى که در صدر حدیث، یاد شده است؛ و هر گاه پس از نام قائلِ یاد شده در پانوشت، عبارت «عنه صلى الله علیه و آله» یا «عنه علیه السلام» را بیاوریم، این، بدان معناست که این قائل، حدیث را به‏کسى که در صدر حدیثْ نام برده شده، اسناد داده است. ۷. چنان که آمد، در تدوین و نگارش این مجموعه و نیز دیگر دانش‏نامه‏هاى تدوین شده در این پژوهشکده، از روش موضوعى پیروى مى‏کنیم که این، خود، بُرش متون معیّنى از گزارش‏هاى مربوط به موضوع مورد نظر را اقتضا مى‏کند. این نکته، یکى از اصولى است که براى پرهیز از تکرار، نمى‏توان از آن صرف نظر کرد، مخصوصاً در متن‏هاى طولانى. ما همواره مى‏کوشیم تا آن بُرش نقل شده، کامل، تام و خالى از ابهام باشد، هر چند با آوردن توضیحات لازم در آغاز متن، و البته با رعایت زیبایىِ سیاق و وارد نیامدن خدشه‏اى به نظم متن. بنا بر این، صدر حدیث- که نوشته ماست-، در واقع، مکمّل متن است، به طورى که بدون آن، گاه فهم حدیث، ناممکن مى‏شود، و گاهى اوقات هم این صدر در فهم پاره‏اى شناسه‏ها و خصوصیات حدیث- که به خواننده در فهم فضاى حدیث، کمک مى‏کنند-، مفید است. ۸. قبلًا گفتیم که معیار انتخاب هر متن از میان متون، قوّت و فراگیر بودن آن است؛ امّا با این حال، گاه متن برگزیده، داراى پاره‏اى اغلاط ناشى از تصحیف یا سهو راویان است. در این گونه موارد، سعى کرده‏ایم که آن اغلاط را به اقتضاى نوع غلط، از طریق مراجعه به چاپ‏هاى مختلف منبع یا مراجعه به کتاب‏هاى واسطه (مثل بحار الأنوار)، رفع و تصحیح کنیم، البته در صورتى که این کتاب‏ها از منبع ما نقل کرده باشند؛ چرا که در این صورت، به منزله نسخه‏اى از نسخه‏هاى منبع به شمار مى‏آیند، و اگر منبع واسطه‏اى موجود نبود، با مراجعه به منابع دیگر و تأیید گرفتن از آنها، رفع و اصلاح، انجام مى‏گیرد. در همه این موارد، امانتدارى علمى رعایت مى‏گردد و به جد، سعى مى‏شود که از بازى با متن، پرهیز گردد و توضیحات لازم، در پانوشت آورده شود، مگر در موردى که تصحیف، قطعى باشد. در این صورت، آن را در متن، تصحیح مى‏کنیم و به مورد اشتباه، در پانوشت، اشاره مى‏نماییم. ۹. در صورت وجود توضیحاتى در وسط متن برگزیده که ربطى به موضوع نداشته باشند، از ذکر آنها خوددارى و به جاى آنها، سه نقطه گذاشته مى‏شود. البته، در متن‏هاى کوتاه، بنا بر آوردن تمامِ نقل است، هر چند در لابه‏لاى آنها، توضیحاتى آمده باشد که ربطى به موضوع ندارد. این کار، براى اجتناب از تقطیع متن، صورت مى‏گیرد، مگر آن که مجبور به تقطیع آن شده باشیم. ۱۰. افزوده‏هاى میان دو قلّاب (کروشه) از ماست، خواه این افزوده‏ها براى بیان مرجع ضمیر غایب (مستتر یا بارز) باشد یا هر توضیح دیگرى و افزوده‏هاى میان دو هلال (پرانتز)، در متن عربى، از منبع است، خواه نسخه بدل باشد یا جز آن. ۱۱. تا حدّ ممکن، مى‏کوشیم تا واژگان پیچیده و دور از ذهن را شرح دهیم و براى این کار، به کتاب‏هاى اصلى لغت و غریب الحدیث (مانند: النهایه ى ابن اثیر، الصحاح جوهرى، القاموس المحیط فیروزآبادى، المصباح المنیر فیّومى، مفردات ألفاظ القرآن راغب) و دیگر منابع معتبر، تکیه مى‏کنیم. به هر روى، سعى داریم که معناى مناسب را شکار کنیم- البته اگر چنین تعبیرى درست باشد- و از میان معانى متعدّدى که گاه براى یک واژه ذکر مى‏شود، معناى متناسب با سیاق حدیث را برگزینیم. در شرح پاره‏اى عبارات و ترکیبات پیچیده، از کتاب‏هایى که متون حدیثى را شرح کرده‏اند (مانند: مرآه العقول، الوافى، توضیحات مجلسى در بحار الأنوار، شرح نهج البلاغه ى ابن ابى الحدید، فتح البارى و جز اینها) نیز کمک مى‏گیریم.[۴] ۱۲. اعلام اشخاص و اعلام جغرافیایى، دو مورد دیگرى است که به شرح آنها اهتمام داریم و از طریق کتب انساب و تَراجِم و منابع جغرافیایى و جغرافیاى تاریخى (نظیر معجم البلدان)[۵] و همچنین نقشه‏هاى جدید- که به سفارش ما، توسط متخصصان تهیه مى‏شوند-، به توضیح این موارد مى‏پردازیم. ب- تنظیم پاورقى‏ها ۱. تنظیم منابع (مصادر) در پانوشت‏ها، بر پایه میزان اعتبار منابع، صورت‏ مى‏گیرد. بنا بر این، هیچ گاه منبع ضعیف بر قوى مقدّم آورده نمى‏شود،[۶] مگر در حالات خاصّى، مانند وقتى که بخواهیم از تکرار نام راوى یا تکرار اشاره به اختلاف، با تعبیر «نَحوُه (مشابه آن)» اجتناب بورزیم، که در چنین مواردى، ترتیبِ یادشده، رعایت نمى‏شود. ۲. منابع شیعى از منابع اهل سنّت، جدا مى‏شوند و هر یک از این دو مجموعه، جداگانه ذکر مى‏گردند. این دو مجموعه را در پانوشت با نشانه نقطه‏ویرگول (؛)، از هم جدا مى‏کنیم. همچنین، ارجاعات به یک مجموعه از منابع (مثلًا منابع شیعه) نیز با نشانه ویرگول (،)، از هم جدا مى‏شوند. ۳. بسیارى اوقات، در یک منبع، یک نقل، دو شماره دارد: یکى شماره مسلسل که از ابتداى کتاب، شروع و در پایان آن، تمام مى‏شود، و دیگرى، شماره مربوط به بابى که حدیث در آن آمده است، و ما همواره، شماره مسلسل را بر مى‏گزینیم. ۴. معیار براى ذکر شماره صفحات، شروع شدن متن برگزیده ما در آن صفحه است. ۵. معیار عمده براى ذکر اختلافات در پانوشت، تأثیر این اختلافات در معنا یا مفید بودن ذکر آنها براى خواننده است، و این اختلافات، در صورت ضرورت، دقیقاً ذکر و با واژه «نحوه (مشابه آن)» نشان داده مى‏شوند. ۶. پس از ذکر منابع در پانوشت، گاه با تعبیر «ر. ک:» در متن فارسى و «راجع:» در متن عربى، ارجاعاتى به برخى منابع، داده مى‏شود. گفتنى است که در این گونه موارد، متن مورد ارجاع، با متن کتاب، تفاوت بسیار دارد؛ امّا در عین حال، ملاحظه آن براى پژوهشگر، سودمند است. ۷. پاره‏اى اختلافات، با عبارات زیر، توضیح داده مى‏شوند: «و فیه کذا بدل کذا (در این منبع، فلان عبارت به جاى فلان عبارت آمده)»، «لیس فیه کذا (در این منبع، فلان عبارت، وجود ندارد)»، «لیس فیه من کذا إلى کذا (در این منبع، از فلان کلمه تا فلان کلمه وجود ندارد)»، «بزیاده کذا بعد کذا (با افزونى عبارت فلان، بعد از فلان کلمه)»، «بزیاده کذا فى آخره (با افزونى فلان عبارت در پایان آن)». چنانچه در برخى منابع، عبارت کاملى از ابتداى حدیثى که در متن آمده، حذف شده باشد، با عبارت «لیس فیه صدرُه (در این منبع، صدر حدیث نیامده)» به این اختلاف، اشاره مى‏کنیم؛ امّا اگر عبارت محذوف، کامل نباشد، آن را با این عبارت، خاطرنشان مى‏سازیم: «ولیس فیه صدرُه إلى کذا (در این منبع، از آغاز حدیث تا فلان کلمه نیامده است)». اگر این کاستى در آخر حدیث و یک جمله کامل باشد، آن را با این عبارت توضیح مى‏دهیم: «و لیس فیه ذیلُه (در این منبع، پایان حدیث نیامده است)»؛ ولى اگر یک جمله کامل نباشد یا چند جمله باشد، آن را با این عبارت، خاطرنشان مى‏سازیم: «و لیس فیه من کذا إلى کذا (در این منبع، بخش پایانى حدیث، از فلان کلمه تا فلان کلمه، نیامده است)». ۸. هر کلمه یا عبارتى که بعد از ذکر یک منبع بیاید- خواه براى بیان نام راوى باشد، یا براى بیان اختلاف و یا تعبیر «نحوه»- فقط به آن منبع مربوط مى‏شود، مگر آن که همراه با یکى از این الفاظ، آمده باشد: «کلاهما (هر دو منبع)»، «کُلُّها (همه منابع)»، «فیهما (در این دو منبع)» و «فیها (در همه این منابع)» که در این صورت، به‏ منابع پیش از آن نیز برمى‏گردد. گفتنى است که هر گاه دو استخراج از یک منبع بیاید، هر یک از آن دو، استخراج مستقلّى به شمار مى‏آید و آنچه گفتیم، درباره آن نیز جارى است. نیز باید دانست که به کار بردن تعابیر یاد شده، گاه ما را وا مى‏دارد که ترتیب منابع (بر حَسَب اعتبار آنها) را رعایت نکنیم. بنا بر این، این بند از توضیحات، بر بندهاى پیشین- که براى توضیح روش خود آوردیم-، حاکم است. براى مثال، اگر راوى یا مروىٌّ عنه (یعنى گوینده اصلى حدیث)[۷] در دو یا چند منبع، یکى باشد، در این هنگام، این منابع را در پانوشت، به صورت پیاپى یاد مى‏کنیم و در پى آن، یکى از این دو تعبیر را به کار مى‏بریم: «کِلاهما عن (در هر دو منبع از)» و «کُلّها عن (همه آنها از)»؛ و چنانچه مرجع ضمیر، موجب اشتباه گردد، به جاى آن، تعداد منابعِ هم‏سخن در این باره را ذکر مى‏کنیم. براى مثال آورده‏ایم: «و الثلاثه الأخیره عن الإمام الباقر علیه السلام (سه مورد آخر، از امام باقر علیه السلام)». ۹. رمزهاى «ج»، «ص» و «ح» را در پانوشت، به ترتیب، براى نشان دادن جلد و صفحه و شماره حدیث به کار مى‏بریم. از این اصل، موارد زیر، استثنا محسوب مى‏شوند: سخنان صحابیان و تابعیان و راویان و محدّثان، متون تاریخى و نیز هر آنچه اصطلاح «حدیث»، شامل آن نمى‏شود و همچنین آن دسته از احادیث که در ضمن شرح حال راویان آمده‏اند یا شماره‏هایى که نشانى شرح حال اند (و نه نشانى حدیث). در تمامى این موارد، به جاى رمز «ح»، کلمه «الرقم» را در عربى و رمز «ش» را در فارسى به کار مى‏بریم.[۸] پس از آماده شدن متن نهایى، شرح لغات، شرح اعلام اشخاص و اعلام جغرافیایى، ویرایش، نمونه‏خوانى، اعراب‏گذارى، و اقدامات ضرورى دیگر- که هر کدام، شیوه‏نامه خاصّ خود را دارند-، توسط کارشناسان خبره انجام مى‏گیرند و کتاب، آماده طبع و نشر مى‏گردد.     [۱] ( ۱). گفتنى است که شرح این مراحل، با تفصیل بیشتر، در آغاز دانش‏نامه قرآن و حدیث( ج ۱ ص ۸۷- ۱۰۰) آمده است. [۲] ( ۱). این اقدام، ممکن است بارها تکرار شود. [۳] ( ۱). لازم به ذکر است، پژوهش‏هاى این شناخت‏نامه، در پژوهشکده علوم و معارف حدیث و نیز توسط مؤلّف، بررسى و تغییرات لازم اعمال و در بعضى موارد، ادغام شده است. نام کسانى که در نگارش هر یک از تحلیل‏ها، همکارى و نقش مؤثر دارند، در پانوشت ذکر مى‏گردد. [۴] ( ۱). در ویرایش فارسى و بازبینى ترجمه، به ضرورت، به گروه دیگرى از منابع نیز مراجعه شده است، از جمله براى شرح لغات، به: لسان العرب، معجم مقاییس اللغه، غریب الحدیث هِرَوى و ابن قُتَیبه و بُستى و حَربى و سَرَقُسطى، الفائق، الطراز یحیى بن حمزه، تاج العروس، تاج المصادر بیهقى، منتهى الأرب و برخى کتاب‏هاى مرجع فارسى، و براى شرح عبارات و ترکیبات پیچیده، به: المَجازات القرآنیه، المَجازات النبویه، الطراز سیّد على خان مدنى و الدیباج الوضىّ، گر چه غالباً ذکر منبع، امکان‏پذیر نبوده است. [۵] ( ۲). در ویرایش فارسى و بازبینى ترجمه، به ضرورت، به گروه دیگرى از منابع جغرافیایى و جغرافیاى‏تاریخى نیز مراجعه شده است، از جمله: جغرافیاى تاریخى سرزمین‏هاى خلافت شرقى، جغرافیاى تاریخى کشورهاى اسلامى، کلیات جغرافیاى طبیعى و تاریخى ایران و فرهنگ اعلام جغرافیایى- تاریخى در حدیث و سیره نبوى، گر چه غالباً ذکر منبع، امکان‏پذیر نبوده است. [۶] ( ۱). کتاب‏هاى حدیثى موجود در پژوهشکده علوم و معارف حدیث( اعم از منابع شیعه و اهل سنّت)، برپایه اصول و معیارهاى خاصّى مرتّب و طبقه‏بندى شده‏اند؛ معیارهایى چون: تقدّم تاریخى کتاب، شخصیّت مؤلّف، احراز انتساب کتاب به مؤلّف، ارزش کتاب در محافل علمى، و دیگر معیارها و اصول ارزش‏گذارى کتاب‏ها. همین‏ها، معیار ترتیب منابع در پانوشت‏ها نیز قرار گرفته‏اند. [۷] ( ۱). مقصود، پیامبر یا امامى است که حدیث، از او نقل شده است. [۸] ( ۲). گفتنى است که توضیح مراحل تدوین آثار دانش‏نامه‏اىِ این پژوهشکده( که شناخت‏نامه قرآن نیز از جمله آنهاست)، و شیوه‏نامه‏هاى اصلى مربوط، در آغاز دانش‏نامه قرآن و حدیث( ج ۱ ص ۸۷- ۱۰۰)، به تفصیل آمده است.