ماه خدا

ماه خدا معرفى اجمالى‏ « ماه خدا»، اثر حجت‏الاسلام محمد محمدى رى شهرى، پژوهشى است جامع در باره ماه مبارک رمضان از نگاه قرآن و حدیث که به زبان فارسى و در سال ۱۳۸۳ ش، نوشته شده است. ساختار کتاب با یک مقدمه و درآمد از نویسنده در بیان نکاتى پیرامون آن آغاز و مطالب در پنج بخش، در دو جلد، تنظیم شده است. روش کار نویسنده در بررسى، کاوش و مستندسازى مباحث در این مجموعه، متکى به عناصر زیر است: ۱. از دیدگاه وى، احادیثى که از خاندان پیامبر( ص) روایت شده‏اند، در واقع، حدیث پیامبرند. ۲. وى کوشیده است در حد توان، همه روایات مربوط به هر موضوع را از منابع گوناگون شیعه و اهل سنت، به‏طور مستقیم، استخراج و گردآورى کرده و با بهره‏گیرى از نرم‏افزارهاى رایانه‏اى، آن‏ها را در صفحات مخصوص تنظیم نماید تا زمینه گزینش کامل‏ترین، موفق‏ترین و کهن‏ترین آن‏ها فراهم آید. در مورد استفاده از دعاها نیز جز در مواردى اندک، تنها از ادعیه‏اى که مستند به معصومان مى‏باشد، بهره گرفته است. ۳. کوشش شده است تا از آوردن روایات تکرارى، جز در موارد زیر، پرهیز نماید: – آنجا که نکته مهمى در تفاوت واژه‏ها و اصطلاحات، نهفته بوده است. – در مواردى که متن حدیث، در متون شیعه و اهل سنت، تفاوت داشته است. – آنجا که متن روایت، بیش از یک سطر نبوده و مربوط به دو باب بوده است( مقدمه کتاب، ص ۸). در هر موضوع، پس از ذکر آیات مربوط به آن، روایات معصومان به ترتیب زمانى( از پیامبر( ص) تا امام مهدى( عج)) آورده شده است، مگر آنکه روایتى در تفسیر آیاتِ مذکور باشد( که در این صورت، پیش از روایات دیگر آمده است) یا آنکه تناسب موضوعى روایات، ترتیب دیگرى را ایجاب کرده باشد( همان، ص ۹). در آغاز روایت، تنها نام پیامبر( ص) یا امامى آورده شده که حدیث از او نقل شده است، مگر آنکه راوى، فعل آنان را نقل کرده یا سؤال و جوابى در میان بوده و یا راوى، سخنى را در متن حدیث آورده باشد که کلام پیامبر( ص) یا آن امام نیست( همان). به خاطر تعدد نام‏ها و لقب‏هاى پیامبر( ص) و امامان( ع)، نام واحدى برگزیده شده که به‏صورت ثابت، در اول روایت آمده که بر شخص مورد نظر، دلالت مى‏کند( همان). هرگاه دسترسى به منابع اولیه ممکن بوده، حدیث مستقیما از آن‏ها نقل شده است، آن‏گاه نشانى« بحار الأنوار»( در احادیث شیعه) و« کنز العمال»( در احادیث اهل سنت) به‏عنوان دو منبع اساسى و جامع حدیث شیعه و اهل سنت، افزوده شده است( همان، ص ۱۰). نویسنده در مواردى، پس از ذکر منابع، گاه با نشانه« ر. ک» به منابع دیگر ارجاع داده است؛ چرا که متن ارجاعى، با متن نقل‏شده، تفاوت بسیار داشته، ولى درعین‏حال، با متن اصلى و موضوع بحث، مرتبط بوده است( همان). هدف از درآمدهایى که براى فصول کتاب نوشته شده یا توضیحات و استنتاج‏هایى که در پى احادیث آمده است، ارائه چشم‏انداز کلى روایات آن بخش یا آن فصل است. گاه هم به توضیح و تبیین برخى از مفاهیم دشوار و پیچیده احادیث پرداخته شده است( همان). مهم‏ترین نکته در شیوه کار نویسنده، کوشش وى براى تأیید اطمینان‏آور صدور احادیث هر باب از معصوم( ع) است که به کمک قرائن عقلى و نقلى، براى اثبات محتواى احادیث، صورت پذیرفته است( همان). گزارش محتوا نویسنده در بخش نخست کتاب، به بررسى اهمیت ضیافت رمضان و ارزش این مهمانى از نگاه اسلام، پرداخته است. پژوهشگر، از مباحث این بخش، شناختى اجمالى به ویژگى‏ها و برکات این مهمانى پیدا مى‏کند. در قسمتى از این بخش، آثار منفى محرومیت از برکات این ماه و پیامدهاى ویرانگرى را که شخص محروم‏مانده از بهره این مهمانى را فرامى‏گیرد، بیان مى‏کند( درآمد، ص ۲۵).  روشن است که انسان، بدون داشتن آمادگى‏هاى لازم و شرایط و زمینه‏هاى ضرورى براى ورود به این میهمانى، نمى‏تواند به این ضیافت الهى وارد شود و از آن در جهت تجدید حیات معنوى که به اعتقاد نویسنده، اصلى‏ترین هدف خلقت انسان و نقطه اوج فلسفه وجودى اوست، بهره‏مند گردد( درآمد، ص ۲۵). بررسى این آمادگى‏ها و شرایط و زمینه‏هاى لازم براى ورود به مهمانى الهى، هدف اصلى در بخش دوم کتاب است( همان). شناخت، نخستین شرط اساسى براى ورود به ضیافت الهى است. این شناخت، افق گسترده‏اى دارد که از شناخت معناى مهمانى خدا آغاز شده و تا شناخت فلسفه روزه، ارزشى که روزه و روزه‏دار از آن برخوردارند، نقش روزه در حیات مادى و معنوى انسان و نیز مراتب این ضیافت ربانى، امتداد مى‏یابد. نویسنده بر این باور است که مهمانان خدا، بدون شناخت و آگاهى از این مسائل، نمى‏توانند براى بهره‏مندى از ضیافت الهى و برخوردارى از دستاوردهاى آن، آماده شوند. اهمیت این شناخت، در محدوده‏اى گسترده و دربردارنده تمام این مسائل، فصل اول از بخش دوم را با عنوان« شناخت مهمانى خدا»، به خود اختصاص داده است( همان، ص ۲۶).نکته مهم دیگر که به نظر نویسنده، اهمیت بسیار دارد، ضرورت برنامه‏ریزى براى آماده‏سازى مسلمانان جهت ورود به مهمان‏سراى رمضانى است. وى بر این باور است که بررسى سیره اهل بیت( ع) در این زمینه، نشان مى‏دهد که آن بزرگواران به این موضوع، توجهى خاص داشته‏اند. وى براى اثبات این مدعا و محتواى این اندیشه، ملاحظه خطبه‏هاى پیامبر( ص) و امام على( ع) که در آستانه ماه رمضان و با هدف آماده‏سازى و استقبال از آن بیان کرده‏اند را کافى مى‏داند( همان). فصل سوم این بخش، به این سخنان اختصاص دارد. به نظر نویسنده، مطالعه این خطبه‏ها، مسئولیت رهبران سیاسى، دینى و فرهنگى را در کشورهاى اسلامى، در مورد آماده ساختن مسلمانان براى ورود به مهمان‏سراى الهى و بهره‏گیرى از برکات و آثار آن، دوچندان مى‏کند( همان). نویسنده به این نکته تأکید دارد که افزون بر این، براى آمادگى جهت ضیافت الهى، تنها شناخت کافى نیست؛ بلکه مجموعه‏اى از اعمال و دعاهایى که به همین خاطر بیان شده‏اند و این هدف را تأمین مى‏کنند، ضرورى‏اند. در دو فصل سوم و چهارم از بخش دوم، به این مسئله پرداخته شده است( همان). در بخش سوم، آداب مهمانى خدا بیان شده است. به نظر نویسنده، آداب مهمانى الهى را مى‏توان به سه دسته زیر تقسیم کرد: دسته اول: آدابى که توجه و پایبندى به آن‏ها، شرط حتمى براى ورود به مهمانى الهى است. این دسته، عبارت است از پرهیز از مفطرات روزه به قصد قربت. دسته دوم: آدابى که رعایت آن‏ها، شرط ضرورى براى بهره‏بردارى انسان از این ضیافت الهى در جهت تجدید حیات معنوى خویش و رسیدن به تکامل روحى است.بخش سوم این کتاب، بیان این گونه آداب را، پیش از بازگو نمودن سایر آداب روزه‏دارى، در ذیل عنوان« مهم‏ترین آداب» عهده‏دار است( همان، ص ۲۷). دسته سوم: آدابى که مراعات آن‏ها، شرط رسیدن به بهره‏ورى کامل از مهمانى الهى است. اگر از بخش سوم، باب اول را استثنا کنیم، ابواب دیگر این بخش- که بیشترین مقدار از حجم کتاب را تشکیل داده‏اند- به این دسته از آداب مى‏پردازند( همان، ص ۲۹). نویسنده تلاش نموده تا همه عناصرى را که در متون و منابع اسلامى، به تحقق این نوع بهره‏ورى از مهمانى الهى نقش دارند، گرودآورى نماید( همان). در جلد دوم، بخش چهارم، بهترین شب‏هاى مهمانى خدا توصیف شده است. آیاتى از قرآن، دلالت مى‏کنند که شب قدر، برکات و بخشش‏هاى زیادى براى اهل مراقبت دارد، برکاتى که بالاتر از برکات کارهاى شایسته در هزار ماه هستند. بر این اساس، در این مجموعه، بخشى مستقل با هدف بیان معارف مربوط به این شب و آداب آن، اختصاص یافته است( همان). به نظر نویسنده، همان‏گونه که ورود به دایره مهمانى الهى، آدابى دارد، خروج از مهمان‏سراى الهى نیز آداب خاصى دارد که مراعات این آداب و پایبندى به آن‏ها، در جبران کاستى‏هایى که در طول اقامت انسان در این مهمان‏سرا وجود داشته، سهم دارد و نقاط ضعف و کمبودهاى آن را جبران مى‏کند و امکان بیشترى در بهره‏مندى از برکاتش به او مى‏دهد تا در خدمت تقویت بعد روحى و بنیه معنوى خویش باشد( همان، ص ۳۰). آخرین بخش کتاب، به بیان و شرح این آداب، اختصاص یافته است. آنچه در این زمینه به نظر نویسنده، توجه‏برانگیز و داراى درس‏ها و نکات آموزنده است، سیره اهل بیت( ع) در وداع با ماه میهمانى الهى است( همان). با توجه به نکات و دیدگاه‏هاى یادشده، نویسنده در این اثر، با الهام از آیات و آموزه‏هاى قرآن و روایات، براى پرداختن به این ماه الهى، شکل کلى و چهارچوب مسائل را به بیانى شیوا و روان، سامان داده است. وضعیت کتاب‏ در کار گردآورى این اثر آقاى رسول افقى با صاحب اثر همکارى داشته است. آقاى جواد محدثى نیز با قلمى شیوا و روان به ترجمه روایات همت نهاده‏اند. در هر جلد، فهرست اجمالى مطالب در ابتدا و فهرست تفصیلى آن، در انتهاى کتاب قرار گرفته و فهرست آیات؛ آغاز دعاها؛ اعلام؛ جمعیت‏ها و قبیله‏ها؛ ادیان، فرقه‏ها، مذاهب و کتاب‏ها؛ زمان‏ها و روزها؛ شهرها و مکان‏ها و نیز فهرست منابع و مآخذ مورد استفاده نویسنده، در انتهاى جلد دوم آمده است. در مواردى که متن‏هاى رسیده از پیامبر( ص) و امامان( ع) متعدد بوده ‏اند، حدیث پیامبر( ص) در متن و نشانى روایات ائمه( ع)، با ذکر عنوان و مأخذ، در پاورقى آمده است، مگر آنکه روایت آنان، نکته تازه‏اى داشته باشد که آن نیز در متن آورده شده است. در پاورقى‏ها، منابع احادیث، به ترتیب معتبرترین آن‏ها تنظیم شده است، لیکن گاهى به دلایلى از جمله پرهیز از تکرار، اختلاف منابع یا راوى و یا شخصى که از او روایت شده، این ترتیب پس از نخستین منبع، مراعات نشده است.