مناظره های آموزنده

آزادى بحث و انتقاد در مسائل مذهبى ، یکى از ویژگى‏هاى فرهنگ اسلام است‏[۱] و هنگامى به اهمیّت این آزادى پى مى‏بریم که مى‏بینیم پس از گذشت حدود ده قرن از تاریخ اسلام و رشد نسبى افکار،در کشورهایى مانند : فرانسه، ایتالیا و پرتغال ، هیچ‏کس حقّ کوچک‏ترین ایراد به فروع مذهب کاتولیکى را نداشت، تا چه رسد به اصول، و کمترین ایراد و اظهار نظر کافى بود که ایراد کننده را محکوم به مرگ نماید .  با جرأت مى‏توان گفت که در هیچ آیینى به اندازه اسلام ، آزادى اندیشه و ابراز عقیده وجود نداشته، تا در پرتو آن ، مخالفان بتوانند حتى پیش رهبران آن آیین ، اظهار عقیده کنند و به بحث و گفتگو بنشینند و در قبول یا رد آنچه مى‏شنوند ، آزاد باشند .  در تاریخ زندگى پیامبر خدا صلى اللَّه علیه وآله و همچنین رهبران تشیّع ، موارد فراوانى یافت مى‏شود که مخالفان اسلام با آنها به مناظره و بحث و گفتگو نشسته‏اند و انتقادهایى را که به اصول اسلام و یا فروع آن داشته‏اند ، با کمال آزادى و صراحت بیان کرده‏اند و بدون این که مورد کوچکترین اهانتْ واقع شوند ، ایرادهاى آنها مورد نقد و بررسى قرار گرفته است .  از باب نمونه ، ابن ابى العوجاء یکى از کسانى بوده که با صراحت ، خدا را انکار مى‏نموده است. او بارها با امام صادق علیه السلام در مسئله «وجود خدا» و دیگر مسائل مذهبى ، به بحث و گفتگو نشسته بود و با این که لجاجت عجیبى به خرج مى‏داد و حتى پس از بارها محکوم شدن ، دست از عقیده خود بر نمى‏داشت ، آزادانه در جامعه اسلامى زندگى مى‏کرد و کسى مزاحم او نمى‏شد .  یک روز ، یکى از یاران امام صادق علیه السلام به نام «مفضّل» او را نزدیک قبر پیامبر صلى اللَّه علیه وآله دید که نشسته و براى یکى از ارادتمندانش کیفیت پیدایش موجودات را شرح مى‏دهد و مى‏گوید :  موجودات ، خود به خود و بدون آفریدگار و مدبّر ، پدید آمده‏اند و جهان هستى ، همیشه بوده و همیشه خواهد بود.  مفضّل ، از این همه گستاخى به خشم آمد و با کمال تندى و عصبانیت به او گفت :  دشمن خدا! کافر شدى و آفریدگارى را که تو را با بهترین استعدادها و کامل‏ترین شکل‏ها آفرید و از حالات مختلفى گذراند تا به حال کنونى رساند ، انکار کردى. اگر در نظام آفرینشِ خودت دقت کنى ، دلائل کافى و روشنى بر وجود خدا مى‏یابى .  ابن ابى العوجاء نیز گفت :  چرا این طور حرف مى‏زنى؟ اگر اهل بحث هستى ، با تو بحث مى‏کنیم و چنانچه سخن خود را اثبات کردى ، از تو پیروى مى‏کنیم؛ و اگر اهل بحث نیستى ، حرف نزن؛ و اگر از یاران جعفر بن محمّد هستى ، او این گونه با ما حرف نمى‏زند و با مانند دلیل تو با ما بحث نمى‏نماید. او پیش از تو ، حرف‏هاى ما را شنیده؛ ولى هیچ وقت در صحبت ، با ما بدزبانى نکرده و جز پاسخ حرف‏هاى ما ، سخنى نگفته است .  او با کمال بردبارى و متانت به سخن ما گوش مى‏دهد و از ما مى‏خواهد که هر چه دلیل بر عقیده خود داریم ، بیاوریم. پس از این که حرف‏هاى ما تمام شد – در حالى‏که ما به خیال خود ، او را محکوم کرده‏ایم – او شروع به صحبت مى‏کند و با چند کلمه کوتاه تمام حرف‏هایى را که زده‏ایم ، باطل مى‏سازد و با استدلال‏هاى متین خود ، راه هر گونه بهانه‏جویى را بر ما مى‏بندد ، به طورى که نمى‏توانیم پاسخ‏هاى او را رد کنیم. اگر تو هم از یاران او هستى ، این گونه با ما حرف بزن .[۲]  این نمونه‏اى از آزادى بحث و انتقاد در جامعه اسلامى بود و در این کتاب ، با نمونه‏هاى دیگر آن ، آشنا مى‏شوید .  این کتاب ، داراى پانزده مناظره در پانزده فصل است که بجز مواردى که در پاورقى اشاره شده ، به وسیله نگارنده از عربى به فارسى ترجمه شده‏اند . البته چون هدفْ حتى المقدور ساده‏نویسى بود ، در بسیارى از موارد ، مفاهیم عربى ، نقل به معنا (به حسب استنباط نگارنده) شده‏اند .  گفتنى است که اصل این کتاب ، نخستین‏بار در تاریخ ۱۲ / ۱ / ۱۳۵۷ با نام «مناظره در رابطه با مسائل ایدئولوژى» و در سال ۱۳۸۳ با تغییراتى ، با نام «مناظره و گفتگو در اسلام» به طبع رسید و اینک با تغییرات و اضافاتى بیشتر با عنوان «مناظره‏هاى آموزنده» ، در اختیار علاقه‏مندان قرار مى‏گیرد .  در این شب پربرکت ، شب نزول قرآن، از خداوند سبحان مسئلت دارم قصور و تقصیرم را ببخشد و این مجموعه را موجب آشنایى بیشتر با آیین اسلام و معارف اهل بیت علیهم السلام قرار دهد .  ربّنا تقبّل منا إنّک أنت السمیع العلیم‏  یا مبدّل السیّئات الحسنات‏  یا أرحم الراحمین‏  شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان ۱۴۳۳  ۲۱ / ۵ / ۱۳۹۱  محمّد محمّدى رى‏شهرى‏   [۱] مقصود ، فرهنگ اصیل اسلامى است، و گرنه در جامعه مسلمین هم کسانى (مانند اشاعره) بوده‏اند که مى‏گفتند: «هر چه از ظاهر متون دینى (قرآن و حدیث) استفاده مى‏شود ، باید تعبّداً قبول کرد ، هر چند خلاف حکم صریح عقل باشد؛ زیرا عقل ، قدرت تشخیص خوبى و بدى را ندارد» ، که با این نظریّه ، راه هر گونه اظهار نظر و آزادى اندیشه را از جامعه سلب مى‏نمودند . [۲] بحار الأنوار ، ج ۳ ، ص ۵۷ و ۵۸ .