نظریه های اخلاقی در آینه عقل و دین

نظریه های اخلاقی در آینه عقل و دین

در معارف قرآن و حدیث، یکی از حوزه های پر بسامد، حوزه اخلاق است. در آیات و روایات اسلامی، آموزه‌های متعددی درباره اخلاق آمده است که همگی به تنظیم خُلق درونی، رفتارهای اخلاقی و مناسبات اجتماعی کمک می کنند. اما مهم‌تر از آموزه‌های اخلاقی، معیارهای اخلاقی بودن است که حکم زیر بنا را دارند. چنانچه زیر‌بناهای اخلاقی آموزه‌ها و مبنای اخلاقی بودن خلقیات و رفتارها مشخص نشود، قابلیت دفاع، تبیین و تطبیق بر مصادیق جدید را از دست می‌دهد.

کتاب «نظریه های اخلاقی در آینه عقل و دین»، مجموعه‌ای از مقالات در حوزهٔ اخلاق هنجاری است که در ضمن تبیین و آشنایی با برخی نظریه های اخلاقی رایج، درصدد ارزیابی و ارائه منظری اسلامی از نظریه‌های اخلاقی است. نظریه های اخلاقی در سه رویکرد اصلی اخلاق هنجاری «فضیلت‌گرایی، وظیفه‌گرایی، و غایت‌گرایی» دسته‌بندی و ذیل هر کدام مقالات مرتبط آمده است.

بیشتر مقالات کتاب «نظریه های اخلاقی در آینه عقل و دین»، حاصل زحمات علمی اعضای «گروه اخلاق نظری» پژوهشکده اخلاق و روان‌شناسی اسلامی «پژوهشگاه قرآن و حدیث» است و در طی سالیان اخیر و به‌تدریج  نگاشته شده و در نشریات یا همایش‌هایی به جامعه علمی، ارائه شده و پس از ارزیابی‌های مختلف، منتشر شده‌اند.

برشی از پیش‌گفتار کتاب «نظریه های اخلاقی در آینه عقل و دین»:

بحمد اللّه در کشور ما مطالعه و فراگیری فلسفه اخلاق با دو بخش کلان «اخلاق هنجاری» و «فرااخلاق» در دهه‌های اخیر رواج خوبی یافته است. دیگرگرایی، خودگرایی و سودگرایی از نظریات غایت‌انگارانه در اخلاق هنجاری است که برای تعیین معیار «خیر و شرّ» و «باید و نباید» به نتایج اعمال یا میزان خیر و شرّ مترتب بر آنها توجه دارد. دیگرگرایی مبنای عمل یا قاعده اخلاقی را بیشترین خیر برای دیگران، فارغ از منافع شخصی می‌داند. سودگرایی که با نام‌های دیگری همچون فایده‌گرایی، مکتب اصالت فایده و همه‌گرایی نیز شناخته می‌شود، یکی از رایج‌ترین نظریات هنجاری در فلسفه اخلاق است که با محور قراردادن اصل سود، افعال را براساس نتایجی که برای بیشترین افراد به دنبال دارد، ارزش‌گذاری می‌کند.

در برابر غایت‌گرایی دو نظریه وظیفه‌گرایی و فضیلت‌گرایی قرار دارد. وﻇﻴﻔﻪﮔﺮاﻳﻰ دﻳﺪﮔﺎﻫﻰ اﺳﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻏﺎﻳﺖﮔﺮاﻳﻰ، ﻛﻪ ﻣﻼک درﺳﺘﻰ اﻋﻤﺎل را اﺻﻮل ﻋﻘﻠﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺻﻞ تعمیم‌پذیری، ذات اﻋﻤﺎل، اﻣﺮ اﻟﻬﻰ، ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ، اراده و اﻧﺘﺨﺎب ﻓﺮدی ﻳﺎ ﺣﻘﻮق می‌داند. فضیلت‌گرایی که گاه آن را اخلاق فضیلت می‌نامند، اهتمام ویژه‌ای بر شخصیت فاعل و خصوصیات آن دارد.

از سوی دیگر تأملات فلسفی در حوزه اخلاق در روزگاری که هجوم مکتب‌های رنگارنگ، به‌ویژه در حوزه عمل و اخلاق، نگرش و عمل مذهبی را هدف قرار داده، ضرورتی بیشتر یافته است. پاسداشت سنّت‌ها و روی‌آوری به شریعت، نیازمند پایه‌های تحلیلی و عقلانی است. سستی و سطحی نگری و نگاه کلیشه‌ای به اخلاق، موجب سرخوردگی نظری و عملی می‌شود و نسل‌های پرسش‌گر امروز را اقناع نمی‌کند. البته ادعای خودمختاری عقلی در اخلاق بسیار است، اما تصمیمات اخلاقی، بیش از استدلال عقلی، با عاطفه و احساس تغذیه می‌‌شوند. از این رو می‌بایست هم‌زمان به دو چیز را قوام بخشید: ۱) تحلیل عمیق منطقی نسبت به هنجارهای اخلاقی و ۲) استنباط درست اخلاقی از شریعت.

فهرست مطالب: