گزیده شناخت نامه نماز

پیش‏گفتار   نماز، به عنوان سرآمد عبادات، ویژگى‏هایى دارد که هیچ عبادت دیگرى از آنها برخوردار نیست. این ویژگى‏ها، به تفصیل، در آیات قرآن و احادیث پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام آمده که در این‏جا به مهم‏ترین آنها اشاره مى‏شود. ویژگى‏هاى نماز نماز، نخستین فریضه‏اى است که خداوند سبحان، انجام دادن آن را بر مردم، لازم شمرده، و نخستین کارى است که در اسلام، فرا گرفتن آن واجب است، و نخستین عملى است که انسان در قیامت در باره‏ى آن، بازجویى مى‏شود. اگر این عمل، مورد قبول خداوند قرار گرفت، سایر اعمال، پذیرفته مى‏شود و اگر مردود شود، دیگر اعمال نیز مردود مى‏گردد. نماز، ستون دین است که بدون آن، ارزش‏ها و آرمان‏هاى دینى، فرو خواهند ریخت. از این رو، در اسلام، پس از اعتراف به مبانى عقیدتى، هیچ عملى بالاتر و والاتر از نماز نیست. جایگاه نماز نسبت به دیگر ارزش‏هاى دینى، جایگاه سر در بدن است، و بدین جهت، حیات و پویایى ارزش‏هاى دینى در جامعه اسلامى، وابسته به آن است. نماز، بهترین برنامه‏اى است که خداوند سبحان براى رشد و شکوفایى انسان‏ وضع کرده، و از این رو، بهترین کار و محبوب‏ترین عمل، و برترین وسیله تقرب به آفریدگار جهان، و معراج اهل ایمان است. نماز، شیطان را از انسانْ دور مى‏گرداند، از سرمستى و طغیانْ پیشگیرى مى‏کند، خودْ بزرگ‏بینى و انواع رذایل اخلاقى و عملى را مى‏زداید، گناهان را پاک مى‏کند، و جان را پاکیزه مى‏سازد. نماز، چهره باطنى انسان را زیبا و دل را نورانى مى‏کند، و موجب آسودگى بدن و آرامش جان، و نیز سبب فرود آمدن رحمت الهى مى‏گردد. نماز، چراغ اهل آسمان، مایه سنگین شدن ترازوى عمل، و وسیله جلب خشنودى آفریدگار جهان است. نماز، کلید دستیابى به همه خوبى‏هاست. با نماز، هر دو جهاد اصغر و اکبر، به پیروزى مى‏رسند، نگرانى‏ها از دلْ زدوده مى‏شوند، و بدى‏ها به نیکى‏ها تبدیل مى‏شود. نماز، راه روشنى است که انبیاى الهى براى رسیدن به بهشت جاوید، به انسان نشان داده‏اند، و سرانجام نماز، نور چشم خاتم پیامبران و آخرین سفارش ایشان است. پیامبر صلى الله علیه و آله در آخرین لحظات زندگى، مکرر مى‏فرمود: «نماز، نماز، نماز!» تا جان به جان آفرین تسلیم کرد.[۱] نقش نماز در تکامل انسان‏ ویژگى‏هایى که براى نماز برشمردیم، به روشنى نشان مى‏دهند که این عبادت، بیش از هر عبادت دیگر، در تکامل انسان و سعادت دنیا و آخرت او، نقش دارد. براى توضیح این مطلب، ابتدا اشاره‏اى داریم به نقش عبادت خدا در تکامل انسان، و سپس بیان این مطلب که چگونه نماز، بیش از هر عبادتى دیگر، در این عرصه، نقش آفرین است.  عبادت، حکمتِ خلقت انسان‏ از دیدگاه قرآن کریم، هدف از آفرینش انسان، عبادت خداست: «وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ.[۲] جِن و انس را نیافریدم مگر براى این که مرا عبادت کنند». اما باید توجه داشت که عبادت، هدف نهایى خلقت انسان نیست؛ بلکه هدف متوسط است. هدف نهایى، سعادت دنیا و آخرت انسان و دستیابى او به خلافت الهى است، که انسان، براى رسیدن به این مقصد والا، راهى جز «عبادت (بندگى)» ندارد. از این رو، قرآن کریم، عبادت را «راه مستقیم به سوى خدا» مى‏داند و مى‏فرماید: «وَ أَنِ اعْبُدُونِى هذَا صِرَ طٌ مُّسْتَقِیمٌ.[۳] [آیا از شما پیمان نگرفتم که‏] مرا عبادت کنید، که این است راه راست؟». این آیه به روشنى بیانگر این واقعیت است که عبادت، هدف نهایى نیست؛ بلکه راه مستقیم و درست زندگى است. نکته قابل تأمّل، این که قرآن نمى‏گوید: عبادت، راه راست زندگى را به انسان نشان مى‏دهد؛ بلکه مى‏فرماید: عبادت، خود، راه راست است! این سخن بدین معناست که عبادت (بندگى) و اطاعت خداوند متعال و پیاده کردن برنامه‏هاى او در زندگى، دقیقاً راه درست تأمین همه نیازهاى مادّى و معنوى انسان است. یاد خدا، روح همه عبادات‏ جان و جوهر همه عبادات، یاد خدا (ذکرُ اللَّه) است. در واقع، یاد خدا رمز خودسازى و سازندگى، کلید ارتقا به سوى کمالات و مقامات انسانى، بهترین سرمایه تأمین رفاه فردى و اجتماعى، مادّى و معنوى، و دنیوى و اخروى است. یاد خدا، در گام اولِ سلوک، آیینه دل را از زنگارهاى اخلاق و اعمال زشت، پاک مى‏کند، و در گام دوم، با نورانى ساختن دل، زمینه انعکاس معارف شهودى در آن و دستیابى انسان به قلّه یقین را فراهم مى‏سازد، و در یک جمله، مى‏توان گفت که: «یاد خدا، یاد کردن از خویش است، و فراموشى او، فراموش کردن خود»!.[۴]  جامع‏ترین دستاورد یاد خدا خداوند متعال، وعده قطعى داده است که هر کس او را یاد کند، او نیز متقابلًا وى را یاد نماید.[۵] یاد کردن خدا از بنده خود، در حقیقت، جامع‏ترین دستاورد «ذکر» و مبدأ همه آثار مادّى و معنوى، این کیمیاى ارزشمند سعادت است. بى تردید، همه آثار سازنده ذکر (یاد خدا)، در این تعبیر که: «خداوند، یادکننده خود را یاد مى‏کند» خلاصه شده است؛ زیرا یاد کردن خداوند متعال از بنده خود، به معناى آگاهى داشتن از حال او نیست؛ چرا که او همواره، به همه چیز و همه کس، آگاه است؛ بلکه مقصود از یاد کردن، ارزانى‏داشتِ نعمت و احسان و رضوان به اوست. البته مراتب چنین نعمت و رحمت متقابل الهى نسبت به یادکننده خود، متناسب با مراتب ذکر اوست. هر چه ذکر از سوى بنده، عمیق‏تر و آثار عملى آن گسترده‏تر باشد، احسان مادّى و معنوى الهى، ذاکر را بیشتر فرا خواهد گرفت. آرى! نظر به این پاداش مضاعف براى ذاکران است که خداوند متعال فرموده است: «وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ.[۶] و البته یاد خدا بزرگ‏تر است». سخن امام باقر علیه السلام در تفسیر این آیه نیز تأکیدى است بر این که یاد کردن خدا از انجام شود، در اوّلین مرحله، انسان را از آلودگى‏هاى اخلاقى و عملى پاک مى‏کند و شیطان را از انسان، دور مى‏گرداند. نماز، انسان را در برابر سختى‏هاى زندگى، مقاوم مى‏سازد، نگرانى و اضطراب و اندوه را از بین مى‏برد، و جان را آرامش مى‏بخشد و از این رو، پیشوایان دین، در سختى‏ها، به نماز، پناه مى‏بردند. فرشتگان الهى، نمازگزار را دعا مى‏کنند، رحمت الهى او را فرا مى‏گیرد، و دعاى او به اجابت، نزدیک مى‏گردد. برترین برکات نماز برتر از همه برکات، این که: نماز، آینه جان را نورانى و نورانى‏تر مى‏کند، تا آن جا که دل، جلوه‏گاه انوار جمال و جلال خداى سبحان مى‏گردد، و بدین‏سان، نمازگزار، به لقاى معبود خود نایل مى‏شود، در این باره، آیه اللَّه محمّدتقى بهجت رحمه الله فرمود: نخستین مرتبه لقاء اللَّه [براى عبد]، این است که در حال نماز، براى او انس و دلْ‏گرمى پیدا مى‏شود و بالاترین مرتبه لقاء اللَّه، حالتى است که در حدیث «قُرب نوافل»، به آن اشاره شده است.[۱۴] و بدین سان، نماز، معراج عارفان است، و هنگام نماز، براى نمازگزاران راستین، هنگام دیدار آنها با خداى سبحان است، چنان که در روایتى از امیر مؤمنان علیه السلام در تفسیر «قد قامت الصلاه» آمده است: أی حانَ وَقتُ‏الزِّیارَهِ وَالمُناجاهِ وقَضاءِ الحَوائِجِ ودَرکِ‏المُنى‏ وَالوُصولِ إلَى اللَّهِ عز و جل.[۱۵] [قد قامت الصلاه] یعنى وقت دیدار و مناجات و برآورده شدن حاجات و رسیدن به آرزو و وصول به خداى عز و جل فرا رسید. از منظر آیه اللَّه بهجت- رضوان اللَّه علیه-، سالک مى‏تواند با بهره‏گیرى از نماز، به‏ تداوم ذکر، دست یابد و با تداوم ذکر، به شهود تام، نایل آید. ایشان در پاسخ این پرسش که راه تداوم ذکر چیست، فرمود: توجه به نماز! اگر نماز درست شد، همه چیز درست مى‏شود. «وَاعلَم أنَّ کُلَّ شَی‏ءٍ مِن عَمَلِکَ تَبَعٌ لِصَلاتِکَ».[۱۶] میزان الحراره، نماز است.[۱۷] و نیز فرمود: راه رسیدن به شهود، مراقبت از یاد خدا و از دست ندادنِ اختیارى توجّهاتى است که احیاناً براى انسان حاصل مى‏شود. غفلتِ غیراختیارى اهمیتى ندارد. واضحات را از دست ندادن، موجب وصول به شهود تام است.[۱۸] امام خمینى- رضوان اللَّه علیه- نیز نماز را راه پیروزى در جهاد اکبر مى‏داند و خطاب به فرزندش، مرحوم سید احمد خمینى، مى‏نویسد: فرزندم! از خودخواهى و خودبینى به در آى که این، ارث شیطان است که به واسطه خودبینى و خودخواهى، از امر خداى تعالى به خضوع براى ولىّ و صفىّ او- جلّ و علا- سر باز زد. و بدان که تمام گرفتارى‏هاى بنى آدم، از این ارث شیطانى است که اصل اصول فتنه است. و شاید آیه شریفه‏ «وَقتِلُوهُمْ حَتَّى‏ لَاتَکُونَ فِتْنَهٌ وَیَکُونَ الدّینُ لِلَّهِ»،[۱۹] در بعض مراحل آن، اشاره به جهاد اکبر و مقاتله با ریشه فتنه- که شیطان بزرگ و جنود آن است که در تمام اعماق قلوب انسان‏ها شاخه و ریشه دارد- باشد. و هر کس براى رفع فتنه از درون و برون خویش باید مجاهده نماید. و این جهاد است که اگر به پیروزى رسید، همه چیز و همه کس اصلاح مى‏شود. پسرم! سعى کن که به این پیروزى دست‏یابى، یا دست کم به بعض مراحل آن. همّت‏ کن و از هواهاى نفسانیه که حدّ و حصر ندارد، بکاه و از خداى متعال- جلّ و علا- استمداد کن که بى‏مدد او کس به جایى نرسد. و نماز، این معراج عارفان و سفر عاشقان، راه وصول به این مقصد است. و اگر توفیق یابى و یابیم به تحقّق یک رکعت آن و مشاهده انوار مکنون در آن و اسرار مرموز آن، ولو به قدر طاقت خویش، شمّه‏اى از مقصد و مقصود اولیاى خدا را استشمام نموده‏ایم، و دورنمایى از صلاه معراج سیّد انبیا و عرفا- علیه و علیهم و على آله الصلاه والسلام- را مشاهده کرده‏ایم؛ که خداوند منّان، ما و شما را به این نعمت بزرگ، منّت نهد.[۲۰] کسانى که توفیق خواندن نماز- با توصیفى که در کلام امام رحمه الله بدان اشاره شده- را یافته‏اند، مى‏دانند لذّتى که اهل معرفت از نماز مى‏برند، قابل مقایسه با هیچ لذّتى نیست. بالاتر از لذایذ مادّى‏ آیه اللَّه بهجت در باره لذّت بردن اولیاى الهى از نماز، نقل کرده‏اند که: استاد اخلاق ما در نجف (مرحوم آقاى قاضى) مى‏فرمود: «اگر لذّت نماز را بدانند، مى‏دانند که در دنیا، لذّتى بالاتر از نماز نیست». فرزند آیه اللَّه بهجت، پس از نقل این مطلب از پدر بزرگوار خود براى این جانب، افزود که: ایشان به دلیل بسیارىِ نماز، دچار ضعف مى‏شدند. به همین خاطر، در صدد برآمدیم از نمازهاى [مستحبّىِ‏] ایشان بکاهیم؛ اما ایشان در مقابل مى‏فرمود: اگر سلاطین عالَم مى‏دانستند که انسان، در حال نماز، چه لذّت‏هایى مى‏بَرد، هیچ گاه دنبال لذایذ مادّى نمى‏رفتند.  لذّتبخش‏تر از بهشت! مرحوم آیه اللَّه سیّد احمد فِهرى (م ۱۳۸۵ ش)[۲۱] براى این جانب نقل کردند که: شخصاً از آقا سیدعلى قاضى شنیدم که فرمود: «مدّتى است که فکر مى‏کنم: اگر در بهشت، نگذارند ما نماز بخوانیم، چه کنیم؟!». آیه اللَّه فهرى، اضافه کرد که ایشان جمله یاد شده را با لهجه ترکى شیرینى، ادا مى‏فرمود. همچنین آیه اللَّه فهرى نقل کردند که: سیّد على اکبر اعمى‏[۲۲] مى‏گفت: مدّت ده روز براى من، حالتى دست داد که هر مشکلى داشتم، حل مى‏شد. شبهه‏اى در حال نماز برایم پیش آمد و آن، این بود که: چگونه ممکن است افرادى همچون اوَیس قَرَن و …، یک شب تا صبح، سجده کنند …؟ با این ذهنیت به رکوع رفتم و گفتم: «سُبحانَ رَبّىَ الْعظیمِ وبِحَمدِه». خیلى لذّت بردم. دو باره گفتم. لذّتم بیشتر شد. همچنان، هر چه بیشتر این ذکر را مى‏گفتم، بیشتر لذّت مى‏بردم …. بدین سان، شبهه من برطرف شد که اهل معرفت که از انس با خدا خسته نمى‏شوند، به دلیل لذّتى است که از نظر معنوى، احساس مى‏کنند. آیه اللَّه بهجت نیز نقل کرده‏اند که: آقا میرزا حسینِ میرزا خلیل تهرانى،[۲۳] در سنّ نوزده سالگى مى‏فرموده: «غذا خوردن براى من، مانند این است که انبان و کیسه‏اى را پر کنم. من از خوردن غذا هیچ لذّت نمى‏برم. آنچه از آن لذّت مى‏برم، نماز خواندن است». شخصى مى‏گفت: ایشان بعد از نماز صبح، در بالا سر حضرت امیر علیه السلام، در مصلّا مى‏ایستاد و تا طلوع آفتاب، به نماز مشغول بود.[۲۴] از پیامبر صلى الله علیه و آله روایت شده است که فرمود: حُبِّبَت إلىَّ النِّساءُ و الطّیبُ وَ جُعِلَت فِى الصَّلاهِ قُرَّهُ عَینى.[۲۵] زنان و بوى خوش، مورد علاقه من اند؛ ولى، نور چشم من در نماز نهاده شده‏است. آیه اللَّه بهجت، در شرح این حدیث نبوى فرموده است: هر کدام از اینها (زن، بوى خوش و نماز) محبوبیت و لذّت تکوینى دارد؛ ولى لذّتى که در نماز است، بیشتر از لذّت آن دو است؛ امّا چه کنیم که در ذائقه ما، شور و تلخ است! لذا هر چه زودتر مى‏خواهیم نماز را به آخر برسانیم و از آن، فارغ شویم! بعضى از پروانه‏ها و زنبورها هم بوى خوش را طالب اند. بهره گرفتن از جنس مخالف هم مشترک بین حیوانات است؛ ولى این از مختصّات و امتیازات انسان کامل است که از نماز، لذّت مى‏برد.[۲۶] آرى! لذّت بردن از نماز، اختصاص به انسان‏هاى کامل دارد و همین، رمز پایدارى آنها در عبادت‏هاى طولانى است. تصویرى زیبا از اسرار نماز آیه اللَّه بهجت، نماز را بدین‏سان تصویر مى‏نماید: نماز، به منزله کعبه، و تکبیره الإحرام، پشت سر انداختن همه چیز غیر خدا و داخل شدن در حرم الهى است، و قیام، به منزله صحبت دو دوست، و رکوع، خم شدنِ عبد در مقابلِ آقاست، و سجده، نهایت خضوع و خاک شدن در مقابل اوست. و وقتى‏ عبد، در آخر نماز، از پیشگاهِ مقدّس الهى باز مى‏گردد، اوّلین چیزى که سوغات مى‏آوَرَد، سلامى از ناحیه اوست.[۲۷] آیه اللَّه بهجت، شخصاً آن قدر از انس با خدا لذّت مى‏برد که طبق نقل نزدیکان ایشان، نیمى از شبانه روز را به عبادت مشغول بود.[۲۸] رمز خودسازى و سازندگى‏ چنان که گفتیم بر اساس آموزه‏هاى قرآن کریم، پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام و تجربه بزرگان اهل معرفت، نماز، بالاترین نقش را در رشد و شکوفایى انسان دارد و در یک جمله: نماز، رمزخودسازى و سازندگى است. از این رو، در نظام اسلامى، باید تقویت و تعمیق فرهنگ نماز، در صدر همه اولویت‏ها باشد؛ اما با کمال تأسف باید گفت که غالب مردم و حتى بسیارى از نخبگان، این جان‏مایه حرکت به سوى قلّه تکامل را، چنان که باید نمى‏شناسند، و آن چنان که شاید، از آن، بهره نمى‏برند! چه بسا، جویندگان کمال، عمرى را در جستجوى راه‏نما و مُرشد و دستور العمل‏هاى سُلوکى، به سر مى‏آورند، در حالى که از این کیمیاى بى بدیل خودسازى و سازندگى، غافل اند. در صورتى که اگر به آیات روح‏بخش قرآن و سخنان پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام- که سرآمد راه‏نمایان بشرند- مراجعه کنند، به سادگى در مى‏یابند که نماز، بهترین و نزدیک‏ترین راهِ رسیدن به مقصد اعلاى انسانیت است. با در نظر گرفتن آنچه در تبیین «حکمت نماز» بیان شد، حتى اگر شریعت نیز آن را واجب نمى‏دانست، عقل سلیم، پایبندى به آن را ضرورى مى‏شمرد؛ زیرا هیچ عاقلى خود را از آن همه آثار و برکات این رمز رستگارى و کامیابى محروم نمى‏کند. از این رو، بر پایه حدیث «جنود عقل و جهل»، امام صادق علیه السلام، نماز را در شمار سپاهیان عقل‏ و تضییع آن را در زمره سپاهیان جهل آورده است.[۲۹] قدردانى و سپاس‏ کتابى که هم اکنون فراروى شما خوانندگان گرامى قرار دارد، محصول تلاشى جمعى در «پژوهشکده علوم و معارف حدیث» و در واقع، مَدخل «الصلاه (نماز)» از دانش‏نامه قرآن و حدیث است که به صورت مستقل، منتشر مى‏شود.[۳۰] متن آیات و احادیث این کتاب، با همکارى فاضل گران‏قدر جناب آقاى مرتضى خوش‏نصیب، گردآورى و توسط این جانب تنظیم گردید. از ایشان و دیگر همکارانى که در ساماندهى این اثر سهیم اند، بویژه استاد ارجمند جناب آقاى عبد الهادى مسعودى- که افزون بر همکارى در نگارش شمارى از تحلیل‏ها، با ترجمه روان و زیباى خود، فهم آیات و احادیث این مجموعه را براى پارسى‏زبانان میسّر ساخت-، صمیمانه سپاس‏گزارم و از خداوند سبحان، براى همه آنان، پاداشى فراوان و در خور فضل و کرامتش، مسئلت دارم. ربّنا! تقبّل منّا؛ إنک أنت السمیع العلیم. محمّد محمّدى رى ‏شهرى‏ ۱۵/ ۱/ ۱۳۹۱ دهم جمادى اوّل ۱۴۳۳